حەسەن پاڵانی
مێژووی سەرهەڵدانی ئەم دوو ڕەهەندە، بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، دوو ڕەهەندو ڕێچکەی ڕەنگ ڕێژکردنی کایە و یارییە سەرەکییەکانی ژیانی کۆمەڵگای مرۆیی بوون و دەوری سەرەکی و هەنووکەیی لە بڕیاردانی دەسەڵاتە جۆربەجۆرەکانی، سیستمە جیهانییەکاندا دەگێڕن.
ئەگەر سیاسەت بە واتا گشتیەکەی پێناسەو شرۆڤە بکەین و ئاورێکی نەئەوەندە دوور لە مێژووی ململانێکانی دوای شەڕی دووەمی جیهانی و تا نزیکایی کۆتایی هاتنی شەڕی ساردو رووخاندنی دیواری بێرلین، کە سیمبولی کۆتایی هاتنی یەکجارەکیی رووخانی بلووکی رۆژهەڵات و ئەو بلووکبەندیەیە کە لە نێوان رۆژ ئاواو رۆژهەڵاتدا بوو، بە یەکجاری کۆتایی پێهات.
بەم جۆرە جیهان پێی نایە قۆناغێکیتر لە یەک جەمسەری و یارییەکی نوێ، ئەم جارەیان، بە ڕێبەری و دوور لە بلووکبەندی و دوو جەمسەری رۆژ ئاواو رۆژهەڵات. بەڵکوو یاریکەری سەرەکیی لە مەیدانی هەموو میدانەکانی جیهان بۆ ڕۆژئاوا مایەوەو توانی سیاسەتی ئەمری واقعی خۆی بە سەر نزیک بە هەموو ئەو حکوومەت و وەڵاتانەدا، کە بە جۆریک لە جۆرەکان نزیکایەتی لە بلووکی رۆژهەلاتی دەکرد، خۆی نزیک بکاتەوە و جۆرە سازشێکی سیاسی بۆ نزیک بوونەوەو تەمایول پەیاکردن بە رووی ڕۆژ ئاوادا بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن و هاوپیمانیەتیی سیاسی و نیزامی لە گەڵ هێندێک لەو وەڵاتانەی کە پێشتر لە پەیمانی بەرگری و نیزامی ئاتلانتیکدا بوون، بێنەدەر و خۆیان لە بەرەی ڕۆژئاوا و پەیمانی ناتۆ ببینەوە.
دوای نزیک بە ٢٤ ساڵ لە یەکدەست بوونی رۆژئاوا، جاریکیتر کایەکان دووبارە جێگۆڕکێیان پێدەکرێ و هێندیک لە ئەم ئاڵووگۆڕانە، ئاڵووگۆڕی ئابووری، کلتووری، ژینگەیی، تەکنولۆژی و میدیایی، سیاسەتی بە دوای ئابووری راکێشاو قسەی ئەوەڵ و ئاخر و رەقەم لێدانی کەوتە دەست و سیاسەتی وەک فەرمان بەرەو دەست لە سینگی ئابووری نواندەوە.
ئەوەی مەبەستی سەرەکییە لە ئەم کورتە ڕاڤەیەدا، جێگۆرکێیە ( لە سیاسەت و ئابووری، ئابووری و سیاسەت) کە بە درێژایی نزدیک بە چارەکە سەدەیک چۆن ئابووری باڵی کێشاوە بەسەر هەموو جمگەو ناوەندە سەرەکییەکانی بڕیاری سیاسی و بریارە مەحزی و بڕژەوەندییە ستراتیژییەکانی ئابووری وسیاسەتی وڵاتان، بە تایبەت وڵاتانی رۆژ ئاوایی و ئورووپاییەکاندا.
ئەگەر باس لە مافی مرۆڤ بە پێی پێوانەکانی گەردوونی مافی مرۆڤ دەکرێ؟ ئەگەرباس لە هەموو ئەو مافانە کە لە جارنامەی گردوونی، مافی مرۆڤدا هاتوون و وڵاتانی پێوەندیدار واژۆی ئەو پەیماننامەیەیان کردوە، سەیر بکەین، دەبینین ئەو بڕگەو پاراگرافانە، تنهاو تنها لایەنی وەهمی، فۆرمالیتەو رۆحی هەیە، لە کاتێکدا دەتوانێ جێبەجێ بکرێ کە بەرژەوەندییە ئابوورییەکان هەموو هەڵسەنگاندنێکی بۆ کرابێ و لایەنی مسۆگەری بە تەواوەتی بۆ رەخسێندرابێت. ئەو کات دەتوانین بڵێین هەنگاوە سیاسییەکان، بەدوای بەرژەوەندییە ئابوورییەکان خۆیان پەلکێش دەکەن.
لێرەدا بەپێی ئەو ڕاڤەو شیکاریانەی کە لە نێو توێژەرانی ئابووریناسی جیهانی کاری لەسەر کراو، بە هۆکاری گۆرانکارییە پیتاپیتاکانی جیۆپۆلیتیک جیوغرافی دونیا لە ئەو پەڕی بچووک بوونەوەی خۆیدایەو بە هۆکاری هاتنە ئارای چەمکی گشتگیری لیبرال دیموکراسی و ئازادی و دەست کراوەیی زیاتری تاک ، بوونی تاک وەک ناوەندی( سنتری) بریاردان و کڕین و فرۆشتنی کاڵاکانیان، کە بووەتە دەست کراوەیێکی سیاسی، ئابووری و کلتووری لەنێوان نەتەوەو سنوورە نەتەوەیەکانی وەڵاتانی جیهان. کە کۆمەڵە فاکتۆرێکی زاتی، مەعنەوی و ئابووری هاوپێچی ئەم گۆڕانکاریانە، لە شکڵی بابەتی و نەوعی خۆیدا پارسەنگی هێزی ئابووری بەسەر هێزی سیاسی زاڵکردوە وجارێکیتر مەفهووم و پێناسەی چەمکی لیبراڵ دیموکراسی وەک مەقوولەیەکی جێکەوتوو بە شێوەیەکی بەرین وگشتگیرتر، لە شکڵ و شەباهاتی تاک دێتە دەرو جێگاو پێگەی خۆی دەگۆری، جێگای خۆی دەدات بە دەستکراوەیی گروپی و ئەکتۆرە کاریگەرەکانی جوغرافیا سیاسیەکان، کە لە جەوهەرو پەیامی خۆیدا رێگا خۆشکەرە بۆ بازاری ئازادو تەولیدات و سادراتی کاڵاو جنسی هەناردەو هاوردە.
هەرچی زیاتر دەست ئاوەڵایی ئەکتۆرە گەورەو کاریگەرەکانی بواری بازرگانی، ئەمڕۆ لەسەرتاسەری جیهان، بەتایبەتی ئووروپاو رۆژئاوا نەقشی کاریگەر و کلیدی دەگێڕن. لە دیاری کردنی ڕەهەندە سیاسیەکانی وەڵاتاندا دەوری میحوەری دەگێرن و سیاسەت پەلکێشی پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانیان، بەر ئەساسی بازاری ئازادو قازانجی هاوبەش، دەکەن. لێرەدا ئەوە ئابوورییە سیاسەت دیاری دەکات، نەک پێچەوانەکەی؟ جارێکیتر سیاسەت خۆی بەدوا خەستەوەو ئابووری بێ گوێدان و لەبەرچاو گرتنی، چۆنیەتیی جۆری سیستمی دەسەڵاتداری وچۆنیەتی جۆری بەرێوە بەرییەکانیان، تەنها بۆ ئەوان ئەوە گرینگە کە ولاتان بتوانن زەمانەت و تەزمینی ژیان و حەیاتی هاووڵاتی و کارخانەو شیرکەتە گەورەکان بکەن، جا چە ولاتێکی دیکتاتۆر وتووتالیتیر بێت، بۆ خاوەن ولاتانی بەرژەوەندیخواز گرینگ نییە. بۆ ئەوان ئەوە گرینگە کە ئابوورییان لە هەر رێگایەکەوە بێت؛ مسۆگەر بکرێت.
ئایا کوردستان بە پێی نۆرم و رێکارە ئابووری وسیاسیەکانی خۆی، لەگەڵ دەوروبەرو دوونیا تا چە ڕادەیک خۆی هاوتەریب کردووە؟ یان ئابووری کوردوستان بوەتە سەنتری تەمووحاتی ڕاکێشانی زلهیزەکانی دنیا؟ ئایا سیاسەتی ئابووریی کوردستان لەسەر هەمان ڕێچکەو سکەی حیزبی بوونەو رواڵەتێکی نەتەوەیی پێوە دیارنییە، وەک باقی رەهەندە نیشتمانی، سەربازی و دادوەرییەکانیتر، یان لە بازنەی کاری بێبەرنامەیی و بێپرۆژەی نیشتمانی دەسووڕێتەوە؟
بە مەزەندەی ئەو فاکتانەی کە توێژەرانی زانستی ئابووریناسی توێژینەوەیان بۆ کردوە، لەسەر هەموو سامانە ژیرزەوین و سەر زەوین و ئاسمانییەکانی کوردستان، ئەگەر خاوەنی ستراتیژیەتێکی هاوبەشی نیشتمانی و نەتەوەیی بێت، لەلایەن مووئەسەسات و ناوەندی راوێژکاریی ئابووریی و ئابووری ناسییەوە، دوور لە دەست و هەژموونخوازی و مۆنۆپۆل کردنی جمگەکانی سیاسی و ئابووری ودوورخستنەوەی دەستی حیزب لە جوومگەکانی ئابووری، کە لە حاڵی حازر نیمانە، بە تەواوەتی گرێدراوی پاوەنخوازیی حیزبی بەڕیوە دەچێت، حیزب و ئەندامانی حیزب و دەست و پێوەندەکانی حیزب، لە پێش هەموو پیوانەکانیتردایە. کوردستان هەموو ئەو پێوانە و مەرجەی تێدایە، کە چاوی تەماحی وڵاتانی زەلهێزو دونیا ڕاکێشێت تا سەرمایەگوزاری خۆیان بکەن. بەڵام لە حاڵی حازردا شیرکەتو کارخانەو خاوەن پرۆژە جیهانییەکان، لە سەرمایەگوزاریی خۆیاندا، نازانن لە گەڵ کێ و لەگەڵ چە ناوەندو لایەنێکدا، کارو باری ئیداری، حقووقی و پێوەندی بگرن و پرۆتۆکۆلەکانیان واژۆ بکەن و زەمانەتێکی درێژخایەنی ئابووری بۆ سەرمایەکانیان دابین بکەن و جۆرە دڵنیاییەکی حەتمی بە سەرمایەکانیان ببەخشرێ.
ئەمرۆ ئابووری بە شادەمارو لە سەرووی هەموو پێوەندییەکان دەژمیردرێ وجێگای بە سیاسەت لێژکردووە؟ کوردستان هەیەتی، بەڵام خاوەن سیاسەتی ئابووری نییە، کە پێگەو جیگە و قسەی ئەوەڵ و ئاخر دەکات. لە کۆتایدا ماوەتە بڵێین، ئیتر ئەوە ئابووریە، سەنگ ڕێژو ڕەنگ ڕێژەی هەموو کایەکان دەکات ومۆرەکانی شەترەنجی ئابووری ئەگەر لەکاتی خۆیداو لە زەمانی خۆیدا جێگۆرکێ پێنەکرێت و بەکار نەهێنرێن ، درنگ دەبێت.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە
مێژووی سەرهەڵدانی ئەم دوو ڕەهەندە، بە درێژایی مێژووی مرۆڤایەتی، دوو ڕەهەندو ڕێچکەی ڕەنگ ڕێژکردنی کایە و یارییە سەرەکییەکانی ژیانی کۆمەڵگای مرۆیی بوون و دەوری سەرەکی و هەنووکەیی لە بڕیاردانی دەسەڵاتە جۆربەجۆرەکانی، سیستمە جیهانییەکاندا دەگێڕن.
ئەگەر سیاسەت بە واتا گشتیەکەی پێناسەو شرۆڤە بکەین و ئاورێکی نەئەوەندە دوور لە مێژووی ململانێکانی دوای شەڕی دووەمی جیهانی و تا نزیکایی کۆتایی هاتنی شەڕی ساردو رووخاندنی دیواری بێرلین، کە سیمبولی کۆتایی هاتنی یەکجارەکیی رووخانی بلووکی رۆژهەڵات و ئەو بلووکبەندیەیە کە لە نێوان رۆژ ئاواو رۆژهەڵاتدا بوو، بە یەکجاری کۆتایی پێهات.
بەم جۆرە جیهان پێی نایە قۆناغێکیتر لە یەک جەمسەری و یارییەکی نوێ، ئەم جارەیان، بە ڕێبەری و دوور لە بلووکبەندی و دوو جەمسەری رۆژ ئاواو رۆژهەڵات. بەڵکوو یاریکەری سەرەکیی لە مەیدانی هەموو میدانەکانی جیهان بۆ ڕۆژئاوا مایەوەو توانی سیاسەتی ئەمری واقعی خۆی بە سەر نزیک بە هەموو ئەو حکوومەت و وەڵاتانەدا، کە بە جۆریک لە جۆرەکان نزیکایەتی لە بلووکی رۆژهەلاتی دەکرد، خۆی نزیک بکاتەوە و جۆرە سازشێکی سیاسی بۆ نزیک بوونەوەو تەمایول پەیاکردن بە رووی ڕۆژ ئاوادا بۆ خۆیان مسۆگەر بکەن و هاوپیمانیەتیی سیاسی و نیزامی لە گەڵ هێندێک لەو وەڵاتانەی کە پێشتر لە پەیمانی بەرگری و نیزامی ئاتلانتیکدا بوون، بێنەدەر و خۆیان لە بەرەی ڕۆژئاوا و پەیمانی ناتۆ ببینەوە.
دوای نزیک بە ٢٤ ساڵ لە یەکدەست بوونی رۆژئاوا، جاریکیتر کایەکان دووبارە جێگۆڕکێیان پێدەکرێ و هێندیک لە ئەم ئاڵووگۆڕانە، ئاڵووگۆڕی ئابووری، کلتووری، ژینگەیی، تەکنولۆژی و میدیایی، سیاسەتی بە دوای ئابووری راکێشاو قسەی ئەوەڵ و ئاخر و رەقەم لێدانی کەوتە دەست و سیاسەتی وەک فەرمان بەرەو دەست لە سینگی ئابووری نواندەوە.
ئەوەی مەبەستی سەرەکییە لە ئەم کورتە ڕاڤەیەدا، جێگۆرکێیە ( لە سیاسەت و ئابووری، ئابووری و سیاسەت) کە بە درێژایی نزدیک بە چارەکە سەدەیک چۆن ئابووری باڵی کێشاوە بەسەر هەموو جمگەو ناوەندە سەرەکییەکانی بڕیاری سیاسی و بریارە مەحزی و بڕژەوەندییە ستراتیژییەکانی ئابووری وسیاسەتی وڵاتان، بە تایبەت وڵاتانی رۆژ ئاوایی و ئورووپاییەکاندا.
ئەگەر باس لە مافی مرۆڤ بە پێی پێوانەکانی گەردوونی مافی مرۆڤ دەکرێ؟ ئەگەرباس لە هەموو ئەو مافانە کە لە جارنامەی گردوونی، مافی مرۆڤدا هاتوون و وڵاتانی پێوەندیدار واژۆی ئەو پەیماننامەیەیان کردوە، سەیر بکەین، دەبینین ئەو بڕگەو پاراگرافانە، تنهاو تنها لایەنی وەهمی، فۆرمالیتەو رۆحی هەیە، لە کاتێکدا دەتوانێ جێبەجێ بکرێ کە بەرژەوەندییە ئابوورییەکان هەموو هەڵسەنگاندنێکی بۆ کرابێ و لایەنی مسۆگەری بە تەواوەتی بۆ رەخسێندرابێت. ئەو کات دەتوانین بڵێین هەنگاوە سیاسییەکان، بەدوای بەرژەوەندییە ئابوورییەکان خۆیان پەلکێش دەکەن.
لێرەدا بەپێی ئەو ڕاڤەو شیکاریانەی کە لە نێو توێژەرانی ئابووریناسی جیهانی کاری لەسەر کراو، بە هۆکاری گۆرانکارییە پیتاپیتاکانی جیۆپۆلیتیک جیوغرافی دونیا لە ئەو پەڕی بچووک بوونەوەی خۆیدایەو بە هۆکاری هاتنە ئارای چەمکی گشتگیری لیبرال دیموکراسی و ئازادی و دەست کراوەیی زیاتری تاک ، بوونی تاک وەک ناوەندی( سنتری) بریاردان و کڕین و فرۆشتنی کاڵاکانیان، کە بووەتە دەست کراوەیێکی سیاسی، ئابووری و کلتووری لەنێوان نەتەوەو سنوورە نەتەوەیەکانی وەڵاتانی جیهان. کە کۆمەڵە فاکتۆرێکی زاتی، مەعنەوی و ئابووری هاوپێچی ئەم گۆڕانکاریانە، لە شکڵی بابەتی و نەوعی خۆیدا پارسەنگی هێزی ئابووری بەسەر هێزی سیاسی زاڵکردوە وجارێکیتر مەفهووم و پێناسەی چەمکی لیبراڵ دیموکراسی وەک مەقوولەیەکی جێکەوتوو بە شێوەیەکی بەرین وگشتگیرتر، لە شکڵ و شەباهاتی تاک دێتە دەرو جێگاو پێگەی خۆی دەگۆری، جێگای خۆی دەدات بە دەستکراوەیی گروپی و ئەکتۆرە کاریگەرەکانی جوغرافیا سیاسیەکان، کە لە جەوهەرو پەیامی خۆیدا رێگا خۆشکەرە بۆ بازاری ئازادو تەولیدات و سادراتی کاڵاو جنسی هەناردەو هاوردە.
هەرچی زیاتر دەست ئاوەڵایی ئەکتۆرە گەورەو کاریگەرەکانی بواری بازرگانی، ئەمڕۆ لەسەرتاسەری جیهان، بەتایبەتی ئووروپاو رۆژئاوا نەقشی کاریگەر و کلیدی دەگێڕن. لە دیاری کردنی ڕەهەندە سیاسیەکانی وەڵاتاندا دەوری میحوەری دەگێرن و سیاسەت پەلکێشی پێوەندییە سیاسی و ئابوورییەکانیان، بەر ئەساسی بازاری ئازادو قازانجی هاوبەش، دەکەن. لێرەدا ئەوە ئابوورییە سیاسەت دیاری دەکات، نەک پێچەوانەکەی؟ جارێکیتر سیاسەت خۆی بەدوا خەستەوەو ئابووری بێ گوێدان و لەبەرچاو گرتنی، چۆنیەتیی جۆری سیستمی دەسەڵاتداری وچۆنیەتی جۆری بەرێوە بەرییەکانیان، تەنها بۆ ئەوان ئەوە گرینگە کە ولاتان بتوانن زەمانەت و تەزمینی ژیان و حەیاتی هاووڵاتی و کارخانەو شیرکەتە گەورەکان بکەن، جا چە ولاتێکی دیکتاتۆر وتووتالیتیر بێت، بۆ خاوەن ولاتانی بەرژەوەندیخواز گرینگ نییە. بۆ ئەوان ئەوە گرینگە کە ئابوورییان لە هەر رێگایەکەوە بێت؛ مسۆگەر بکرێت.
ئایا کوردستان بە پێی نۆرم و رێکارە ئابووری وسیاسیەکانی خۆی، لەگەڵ دەوروبەرو دوونیا تا چە ڕادەیک خۆی هاوتەریب کردووە؟ یان ئابووری کوردوستان بوەتە سەنتری تەمووحاتی ڕاکێشانی زلهیزەکانی دنیا؟ ئایا سیاسەتی ئابووریی کوردستان لەسەر هەمان ڕێچکەو سکەی حیزبی بوونەو رواڵەتێکی نەتەوەیی پێوە دیارنییە، وەک باقی رەهەندە نیشتمانی، سەربازی و دادوەرییەکانیتر، یان لە بازنەی کاری بێبەرنامەیی و بێپرۆژەی نیشتمانی دەسووڕێتەوە؟
بە مەزەندەی ئەو فاکتانەی کە توێژەرانی زانستی ئابووریناسی توێژینەوەیان بۆ کردوە، لەسەر هەموو سامانە ژیرزەوین و سەر زەوین و ئاسمانییەکانی کوردستان، ئەگەر خاوەنی ستراتیژیەتێکی هاوبەشی نیشتمانی و نەتەوەیی بێت، لەلایەن مووئەسەسات و ناوەندی راوێژکاریی ئابووریی و ئابووری ناسییەوە، دوور لە دەست و هەژموونخوازی و مۆنۆپۆل کردنی جمگەکانی سیاسی و ئابووری ودوورخستنەوەی دەستی حیزب لە جوومگەکانی ئابووری، کە لە حاڵی حازر نیمانە، بە تەواوەتی گرێدراوی پاوەنخوازیی حیزبی بەڕیوە دەچێت، حیزب و ئەندامانی حیزب و دەست و پێوەندەکانی حیزب، لە پێش هەموو پیوانەکانیتردایە. کوردستان هەموو ئەو پێوانە و مەرجەی تێدایە، کە چاوی تەماحی وڵاتانی زەلهێزو دونیا ڕاکێشێت تا سەرمایەگوزاری خۆیان بکەن. بەڵام لە حاڵی حازردا شیرکەتو کارخانەو خاوەن پرۆژە جیهانییەکان، لە سەرمایەگوزاریی خۆیاندا، نازانن لە گەڵ کێ و لەگەڵ چە ناوەندو لایەنێکدا، کارو باری ئیداری، حقووقی و پێوەندی بگرن و پرۆتۆکۆلەکانیان واژۆ بکەن و زەمانەتێکی درێژخایەنی ئابووری بۆ سەرمایەکانیان دابین بکەن و جۆرە دڵنیاییەکی حەتمی بە سەرمایەکانیان ببەخشرێ.
ئەمرۆ ئابووری بە شادەمارو لە سەرووی هەموو پێوەندییەکان دەژمیردرێ وجێگای بە سیاسەت لێژکردووە؟ کوردستان هەیەتی، بەڵام خاوەن سیاسەتی ئابووری نییە، کە پێگەو جیگە و قسەی ئەوەڵ و ئاخر دەکات. لە کۆتایدا ماوەتە بڵێین، ئیتر ئەوە ئابووریە، سەنگ ڕێژو ڕەنگ ڕێژەی هەموو کایەکان دەکات ومۆرەکانی شەترەنجی ئابووری ئەگەر لەکاتی خۆیداو لە زەمانی خۆیدا جێگۆرکێ پێنەکرێت و بەکار نەهێنرێن ، درنگ دەبێت.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە
