لە رۆژی٧ی ئاوریلی ١٩٤٨ بە بەشداری ٦١ وڵات لە وڵاتی ژنێڤ ئەم رۆژە بە رۆژی نێونەتەوەیی تەندروستی دیاری کرا.
شەهین سوڵتانی
مەبەست لە دیاری کردنی ئەم رۆژە، دانی زانیاری پاک و خاوێنی و تەندروستییە بە هەموو دانیشتوانی جیهان، دابین کردنی کەرەستەی پاک و خاوینی بە بێ جیاوازی بۆ هەموو مرۆڤێک، بنبڕ کردنی نەخۆشییەکانی وەکوو، سیل، وەبا، تاعوون و مالاریا و زۆر نەخۆشیتر و هەروەها پاراستنی تەندروستی دایکان لە کاتی سکپڕی و منداڵ بووندا. کارەساتە سروشتییەکان کە روو دەدەن وەک زریان، بوومەلەرزە، لافاو، وشکه ساڵی، سۆنامی و ئاگرکەوتنەوە بە هۆی گەرم بوونی گۆی زەوی، ئەمانەش دەبنە هۆی تێکچوون و هەندێک کاتیش وێران بوونی بنکە تەندروستییەکان و لەناو چوونی کارمەند و کەسانی شارەزا لە بواری تەندروستیدا و لە ئاکامیشدا پاش ماوەی ئەم کارەساتانە دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە واگیرەکان.
تەندروستی، خۆی ژێرخانی ئابووری و پێشکەوتنی هەر کۆمەڵگایەکە، تەندروست بوون مافی هەر تاکێکەو بۆ دابین کردنی سڵامەتی خۆی دەبێ بە پێداویستییە سەرەتاییەکانی خۆی بگات بە ئاسانی و بەبێ جیاوازی.
بیۆلۆژی ژنان جیاوازیی زۆری لەگەڵ پیاواندا هەیە و زۆرێک لە نەخۆشییەکان لە کاتی منداڵ بووندا بۆ دایک وپاشان بۆ کۆرپەکەشی دەگوێزرێتەوە. بۆیە پێویستە کە لەم بوارەدا خزمەتی تایبەت بە ئەوان بکرێت.
لەو وڵاتانە کە شەڕ و نائارامی هەیە، ئاوارە بوون و قوربانیدان بە زۆری ژنان و منداڵان دەگرێتەوە.
لەم دنیا چینایەتییەشدا، کە زۆرینەی دانیشتوانی چینی هەژار پێکیدێنێ، ٧٠% ئەم هەژارییەش ژنان پێکی دەهێنن.
دیاردەیەکی حاشا هەڵنەگریشە کە جیاوازی زۆرە لە ئاستی جیهانیدا بەگشتی و لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێمەشدا بەتایبەتی و بەپێی دوایین سەرژمێرییەکانی رێکخراوی مناڵپارێزیی جیهانی سەربە نەتەوەیەکگرتووەکان واتە یونیسف، لە هەر خولەکێکدا، هەزاران دایک بە هۆی منداڵ بوونەوە گیانیان لە دەست دەدەن. لە ئاکامی نەبوونی چاودێری پێویست لەو کاتەدا و هەروەها چاودێری نەکردنی بەردەوامی باری تەندروستی دایک لەماوەی سکپڕیدا.
لە وڵاتی شەر لێدراو و هەژاری ئەفغانستان، بەرزترین ڕێژەی مردنی دایک و کۆرپەی هەیە لە ئاستی جیهانیدا. تەندروستی هەمیشە خۆی لە هەژاریدا نیشان دەدا، بۆ نموونە داهاتی کەم، نەخوێندهواری، نەبوونی خۆراکی باش، بارودۆخی خراپی ژیان. ئەمانە و زۆر هۆکاری دیکەش مرۆڤ زیاتر لە نەخۆش بوون نزیک دەکاتەوه. لە خولەکێکدا هەزاران منداڵ بە هۆی نەبوونی خۆراکی باش و خراپی باری تەندروستی گیانیان لە دەست دەدن. لێکۆڵینەوەکان ئەو راستییە بە بەڵگەوە دەسەلمێنن کەلە ٤٠ وڵاتی دنیادا، مردنی منداڵانی ژێر پێنج ساڵ، بە هۆکاری ئەوەوەیە کە دایکەکان نەخوێندەوارن و زانیاری پێویستیان نییە. ئەگەر نە تەنیا لە روانگەی پزیشکییهوە بڕوانینه بارودۆخی تەندروستی، هاوکات لە رووی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و ئابووریشەوە بڕوانینە ئەم مەسەلەیە، زۆرن ئەو نەخۆشانەی کە بەرەوڕووی تانە و توانج دەبنەوە، چ لە بنەکەکانی تەندروستییدا و چ لە ناو کۆمەڵگاشدا، بەتایبەتی ئەو کەسانەی کە لەگەڵ نەخۆشییە رۆحی و دەروونییەکان رووبەڕوون، زۆرن ئەوانەی کە بەم دەردانەوە بێ خانە و لانە دەمێننەوە و شەوان لەسەر شەقامهکاندا رۆژ دەکەنەوە، یان ئەو پیر و پەککەوتوانەی کەلە لادێ کانەوە روو لە شارەکان دەکەن بۆ چارەسەری نەخۆشی و لە بواری ئابوورییەوە لاوازن، بە بوخچەیەک نان و جلوبەرگ لە دەوروبەری نەخۆشخانەکان دەمێننەوە و چاوەڕێی بەرکەوتنی سەرەی پزیشک دەکەن.
تەنانەت لە نەخۆشییەکانیشدا، جیاوازی رەگەزیی هەیە بۆ نموونە بۆ نەخۆشی ئایدز رێگای بەرگری تووش بوونی پیاوان بەو نەخۆشییە دۆزراوەتەوە و زۆرینەی تووش بووانیش بەو نەخۆشییە بەپێی ئامارە جیهانییەکان، ژنان پێکی دەهێنن. ئەم دیاردەیەش کاتێک چارەسەر دەبێ کە دەسەڵاتدارانی وڵاتەکان، هەڵاواردنی رەگەزی و هاوکات نەتەوەیی وەلا بنێن بۆ دانیشتوانی وڵاتەکەیان مافی ژیان و تەندروستی بە بێ جیاوازی دابین بکەن. لە کۆتاییدا، پاک و خاوێنی، پاراستنی کەرەستەی تندروستی و دابین کردنی پێدوایستییە سەرەتاییەکانی پاراستی تەندروستی کۆمەڵانی خەڵک لە هەر جێگایەک، ئەرکی تاک بە تاکی سەرشانی مرۆڤەکانە و هەرچی زیاتر ئەم بووارە گەشە بەخۆیەو ببینێ، زیاتر کولتوور و تێگەیشتنی مرۆڤەکان لەو کۆمەڵگایەدا لە پێوەندی لەگەڵ مافە سەرەتاییەکانی دانیشتوان نیشان دەدات.
شەهین سوڵتانی
مەبەست لە دیاری کردنی ئەم رۆژە، دانی زانیاری پاک و خاوێنی و تەندروستییە بە هەموو دانیشتوانی جیهان، دابین کردنی کەرەستەی پاک و خاوینی بە بێ جیاوازی بۆ هەموو مرۆڤێک، بنبڕ کردنی نەخۆشییەکانی وەکوو، سیل، وەبا، تاعوون و مالاریا و زۆر نەخۆشیتر و هەروەها پاراستنی تەندروستی دایکان لە کاتی سکپڕی و منداڵ بووندا. کارەساتە سروشتییەکان کە روو دەدەن وەک زریان، بوومەلەرزە، لافاو، وشکه ساڵی، سۆنامی و ئاگرکەوتنەوە بە هۆی گەرم بوونی گۆی زەوی، ئەمانەش دەبنە هۆی تێکچوون و هەندێک کاتیش وێران بوونی بنکە تەندروستییەکان و لەناو چوونی کارمەند و کەسانی شارەزا لە بواری تەندروستیدا و لە ئاکامیشدا پاش ماوەی ئەم کارەساتانە دەبێتە هۆی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە واگیرەکان.
تەندروستی، خۆی ژێرخانی ئابووری و پێشکەوتنی هەر کۆمەڵگایەکە، تەندروست بوون مافی هەر تاکێکەو بۆ دابین کردنی سڵامەتی خۆی دەبێ بە پێداویستییە سەرەتاییەکانی خۆی بگات بە ئاسانی و بەبێ جیاوازی.
بیۆلۆژی ژنان جیاوازیی زۆری لەگەڵ پیاواندا هەیە و زۆرێک لە نەخۆشییەکان لە کاتی منداڵ بووندا بۆ دایک وپاشان بۆ کۆرپەکەشی دەگوێزرێتەوە. بۆیە پێویستە کە لەم بوارەدا خزمەتی تایبەت بە ئەوان بکرێت.
لەو وڵاتانە کە شەڕ و نائارامی هەیە، ئاوارە بوون و قوربانیدان بە زۆری ژنان و منداڵان دەگرێتەوە.
لەم دنیا چینایەتییەشدا، کە زۆرینەی دانیشتوانی چینی هەژار پێکیدێنێ، ٧٠% ئەم هەژارییەش ژنان پێکی دەهێنن.
دیاردەیەکی حاشا هەڵنەگریشە کە جیاوازی زۆرە لە ئاستی جیهانیدا بەگشتی و لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئێمەشدا بەتایبەتی و بەپێی دوایین سەرژمێرییەکانی رێکخراوی مناڵپارێزیی جیهانی سەربە نەتەوەیەکگرتووەکان واتە یونیسف، لە هەر خولەکێکدا، هەزاران دایک بە هۆی منداڵ بوونەوە گیانیان لە دەست دەدەن. لە ئاکامی نەبوونی چاودێری پێویست لەو کاتەدا و هەروەها چاودێری نەکردنی بەردەوامی باری تەندروستی دایک لەماوەی سکپڕیدا.
لە وڵاتی شەر لێدراو و هەژاری ئەفغانستان، بەرزترین ڕێژەی مردنی دایک و کۆرپەی هەیە لە ئاستی جیهانیدا. تەندروستی هەمیشە خۆی لە هەژاریدا نیشان دەدا، بۆ نموونە داهاتی کەم، نەخوێندهواری، نەبوونی خۆراکی باش، بارودۆخی خراپی ژیان. ئەمانە و زۆر هۆکاری دیکەش مرۆڤ زیاتر لە نەخۆش بوون نزیک دەکاتەوه. لە خولەکێکدا هەزاران منداڵ بە هۆی نەبوونی خۆراکی باش و خراپی باری تەندروستی گیانیان لە دەست دەدن. لێکۆڵینەوەکان ئەو راستییە بە بەڵگەوە دەسەلمێنن کەلە ٤٠ وڵاتی دنیادا، مردنی منداڵانی ژێر پێنج ساڵ، بە هۆکاری ئەوەوەیە کە دایکەکان نەخوێندەوارن و زانیاری پێویستیان نییە. ئەگەر نە تەنیا لە روانگەی پزیشکییهوە بڕوانینه بارودۆخی تەندروستی، هاوکات لە رووی فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی و ئابووریشەوە بڕوانینە ئەم مەسەلەیە، زۆرن ئەو نەخۆشانەی کە بەرەوڕووی تانە و توانج دەبنەوە، چ لە بنەکەکانی تەندروستییدا و چ لە ناو کۆمەڵگاشدا، بەتایبەتی ئەو کەسانەی کە لەگەڵ نەخۆشییە رۆحی و دەروونییەکان رووبەڕوون، زۆرن ئەوانەی کە بەم دەردانەوە بێ خانە و لانە دەمێننەوە و شەوان لەسەر شەقامهکاندا رۆژ دەکەنەوە، یان ئەو پیر و پەککەوتوانەی کەلە لادێ کانەوە روو لە شارەکان دەکەن بۆ چارەسەری نەخۆشی و لە بواری ئابوورییەوە لاوازن، بە بوخچەیەک نان و جلوبەرگ لە دەوروبەری نەخۆشخانەکان دەمێننەوە و چاوەڕێی بەرکەوتنی سەرەی پزیشک دەکەن.
تەنانەت لە نەخۆشییەکانیشدا، جیاوازی رەگەزیی هەیە بۆ نموونە بۆ نەخۆشی ئایدز رێگای بەرگری تووش بوونی پیاوان بەو نەخۆشییە دۆزراوەتەوە و زۆرینەی تووش بووانیش بەو نەخۆشییە بەپێی ئامارە جیهانییەکان، ژنان پێکی دەهێنن. ئەم دیاردەیەش کاتێک چارەسەر دەبێ کە دەسەڵاتدارانی وڵاتەکان، هەڵاواردنی رەگەزی و هاوکات نەتەوەیی وەلا بنێن بۆ دانیشتوانی وڵاتەکەیان مافی ژیان و تەندروستی بە بێ جیاوازی دابین بکەن. لە کۆتاییدا، پاک و خاوێنی، پاراستنی کەرەستەی تندروستی و دابین کردنی پێدوایستییە سەرەتاییەکانی پاراستی تەندروستی کۆمەڵانی خەڵک لە هەر جێگایەک، ئەرکی تاک بە تاکی سەرشانی مرۆڤەکانە و هەرچی زیاتر ئەم بووارە گەشە بەخۆیەو ببینێ، زیاتر کولتوور و تێگەیشتنی مرۆڤەکان لەو کۆمەڵگایەدا لە پێوەندی لەگەڵ مافە سەرەتاییەکانی دانیشتوان نیشان دەدات.