حوسێن نازدار
كۆمەڵگای ئێران لە رووی نەتەوایەتی،ئیتنیكی، زمانی،ئایینی وكولتوورییەوە پێكهاتەیەكی فرەچەشنە؛واتە نەتەوەكانی فارس، تورك،كورد،عەرەب،بەلووچ ،توركمەن وكەمایەتییەكانی ئەرمەنی،ئاسۆری وژمارەیەك زمان و زاراوەی ناوچەیی وەك:لوڕی،گیلەكی مازەنی،قەشقایی،ئەفشاری وپێڕەوانی ئایینی جیاواز وەك:مەسیحی،یەهوودی،بەهایی،ئێزیدی، زەردەشتی وئیسلامی (شیعە و سوننی) لە ئێراندا دەژین.لە ئاكامی هەڵسەنگاندنی دیمۆگرافیی نەتەوایەتی ئێران،دەگەینە ئەو ڕاستییە كە شەش نەتەوەی جیاواز لە ئێراندا دەژین وهیچ نەتەوەیەك بە تەنیا ناتوانێ ئیدیعا بكا كە لە ئێراندا زۆرینەیە،هەرنەتەوەیەك تەنیا لە سەر زەوی باب وباپیرانی ولە چوارچێوەی هەرێمی خۆیدا زۆرینەیە،تەنانەت نەتەوەی فارسیش لە بەرابەر كۆی نەتەوەكانی دیكەی ئێران زۆرینەی رەهای نیە،هەر نەتەوەیەكیش كێشەی نەتەوایەتی خۆی هەیە.
بیرۆكەی نەتەوەسازیی ئێرانی،لە رەوتی شۆڕشی مەشروتە دا گەرا دادەنێ ولە دایك دەبێ وتیۆریزە دەكرێ ولە سەردەمی دیكتاتۆری رەزاشا دا پراكتیزەكردنی شوڤێنیزمی ئێرانی دەبێت بە سیاسەتی فەرمی رێژیمی پەهلەوی.رەزاشا بە پلان وبەرنامەی پێشترداڕێژراو و بە شێوەی سیستماتیك پڕۆژەی نێوەندگەرایی دەست پێدەكا،زمانی فارسی بە زمانی فەرمی خوێندن و نووسین وكاروباری سیاسی و ئیداری ودەوڵەتی ڕادەگەیەنێ و زمانی نەتەوەكانی دیكە لە كاروباری ئیداری وپەروەردە پەراوێز دەخات،رێگە لە پێشكەوتن وگەشە كردنیجۆراوجۆریی زمانیو فرەكولتووری دەگرێ، پێكهاتەی دیمۆگرافی وجوغرافیایی هێندێك لەوشاروناوچانەی كە نەتەوەیەكی غەیرە فارس تێیدا زۆرینەیە تێكدەدا، ناوی هێندێك لە شاروگوندەكان دەگۆڕێ، رێورەسم وجلو بەرگی نەتەوەكانی غەیرە فارس قەدەغە دەكا، بە گوێرەی بەرژەوەندی شوڤێنیزمی ئێرانی دەست لە مێژووی كۆن ونوێی نەتەوەکانی ئێران وەردەدا ودەیان پیلانی دیكە بۆتواندنەوە وسڕینەوە ولە نێوبردنی فرە چەشنی وفرەشوناسی وشوێنەواری نەتەوەكانی غەیرە فارس دەگێڕێ.لە لایەكی دیكەوە هەمووئیمكانات ودەسەڵاتی رێژیمی پەهلەوی وەگەڕدەخات بۆ بنیاتنانی یەك كولتوور،یەك زمان،یەك سیستمی پەروەردەیی،دەوڵەتێكی تاكانە ویەكدەست،خەڵكێكی یەكدەست وسەرەنجامدروستكردنی نەتەوەی ئێران وسەپاندنی شوڤێنیزمی مەزنیخوازی نەتەوەی فارس.لەئاکامدا بیرۆکەی شوڤێنیزمی ئێرانی بوو بە سەرچاوەی سەرەكیی كێشە و ململانێیەكی ناڕەوا لە نێوان نەتەوەی فارس ونەتەوە ستەملێكراوەكان، كێشەیەك كە رەزاخان بەكردەوە دەستی پێكرد وحەمەرەزاشای كوڕی درێژەی پێدا وتەنانەت شەڕی دووەمی جیهانی وشۆڕشی ١٣٥٧گەلانی ئێران نەیتوانی كۆتایی پێ بێنێ ولە چوارچێوەی پێشوودا مایەوە و رێژیمی ئیسلامی ئیرانیش بە شێوەیەكی دیكە و بە كەڵك وەرگرتن لە ئایدیۆلوژیی ئیسلامی درێژەی پێدا و تا هەنووكە بەردەوامە .
بە درێژایی مێژووی مۆدێرنی ئێران،فارسە شۆڤێنیستەکان بە مەبەستی بە تاكانە هێشتنەوە وبە هەمیشەیی كردنی دەسەڵاتی سەرەڕۆیانەی نەتەوەی فارس ونكۆڵیكردن لە شوناسی نەتەوەكانی دیكەی ئێران بە پلان وپیلانی جۆراوجۆرهەوڵیانداوە ئەو گوتارە ناڕاست و ناڕەوایە بسەلمێنن وبچەسپێنن کە ئەو بەشە لەنەتەوە ستەملێکراوەکانی ئێران كە ڕەچەڵەكیئاریایییان هەیە بەشێكن لە نەتەوەی ئێران (نەتەوەی فارس) وبۆ پاراستنییەکپارچەی خاکی ئێراندەبێ بەناچاری وەککۆیلە لەژێر دەسەڵاتی ناڕەوای شۆڤنیزمی فارس دا درێژە بەژیان بدەن.
ولاتی ئێران لە زۆربەی نزیك بە تەواوی مێژووی هاوچەرخی خۆیدا، بە شێوەی دەسەڵاتی ناوەندی سەرەڕۆ و پاوانخواز بە رێوە چووە و نەتەوەی فارس خاوەنی هەموو ئیمكانات و سەرمایە و دەسەڵاتێك بووە و بە شێوازی جۆراوجۆر نەتەوەكانی دیكەی ئێرانی چەوساندونەتەوە وبە پێی یاساكانی (رابردوو و ئێستای) دەسەڵاتدارانی شوڤینیستی ئێرانی،نەتەوەكانی غەیرە فارس وەكوو نەتەوە بە فەرمیی نەناسراون وخاوەنی هیچ ماف و ئیمتیازێكی نەتەوایەتی نین.
هێندێك كەس ولایەنی شوڤێنیستی ئێرانی دەڵێن؛ لە ئێرانێكی دێموكراتیكدا ئەگەر رێزلە مافی مرۆڤ بگیردرێ وهەمووتاكێك خاوەنیمافی یەكسانی هاووڵاتی بێ،ئەقوامی ئێرانیبە مافەكانیان دەگەن،بەم چەشنە شوناس ومافی نەتەوە ستەملێكراوەكان تا ئاستی ماف وشوناسیقەومیكەم وبچووك دەكەنەوەومافی مرۆڤ سنوورداردەكەن بە مافی تاكە كەسی ومافی نەتەوایەتی لە چوارچێوەی پێناسەی مافی مرۆڤ دێننە دەر،مەبەستی ئەوکەس ولایەنانەش لەباشترین حاڵەتدا سەپاندنی ناسیونالیزمی مەزنیخوازی فارسە لە بیچم وفورمێكی دیكەدا،لەراستیدا لە وڵاتێكی فرە نەتەوەی وەك ئێران كە كێشەی شوناسە جیاوازەكان بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە،دێمۆكراسیبە بێ دابەشكردنی سەروەری ودەسەڵاتلە باشترین حاڵەتدا بەرهەمهێنەریدیكتاتۆری زۆرینەیەونەتەوە ستەملێكراوەكانی ئێران ئامادە نین بۆ دێموكراسییەكی رووت وسادەی لیبراڵی بەستراوە بە ڕەوایی تاكەكەسی چاوپۆشی لە مافەنەتەوایەتییەكانیان بكەن.
دیارە نەتەوە وكەمینە ستەملێکراوەکانی ئێران ئەمڕۆكە زیاتر لە رابردوو وشیاریی سیاسی وهەستی نەتەوایەتیان بەرزبۆتەوە وبە تاقیكردنەوە بۆیان دەركەوتووە کە لە وڵاتێکی ئاڵۆزوفرەچەشنی وەک ئێراندا كێشە وپرسە گرینگەكانی نەتەوەكان بە دەوڵەتێكی تاك پێكهاتە ویەكدەست چارەسەر ناكرێن،چونكە سروشتی دەوڵەت ـ نەتەوەی تاک پێکهاتەو نێوەندگەرا بەرهەمهێنەری توتالیتاریزمە كە ناتەبایی بنچینەیی لەگەڵ فرەچەشنی ومافی نەتەوە وکەمینەستەملێکراوەکان داهەیە،هەروەها ئەوڕاستییەشیان بۆدەرکەوتووە کەیەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی وڵاتی ئێران ،کیشەی نەگۆڕینی دەسەلاتی شۆڤێنیزمی فارسە كە بۆتە ماكە ومەیدانی توندوتیژی وزەبروزەنگ وكودەتا وجەنگ.پرسی ئایین و ئایینزا كێشەی سەرەكیی گەلانی ئێران نیە،بەڵكوو ئەوە مەسەلەی نەتەوایەتییە كە بڕبڕەی پشتی كێشەی پێكەوە ژیانی كۆمەڵگای ئێرانە وهەتا ئەو كێشەیە بە شێوەی دادپەروەرانە ودێموكراتیک چارەسەرنەكرێ ئەو وڵاتە ڕووی ئاشتی و ئاسوودەیی بە خۆیەوە نابینێ .
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
كۆمەڵگای ئێران لە رووی نەتەوایەتی،ئیتنیكی، زمانی،ئایینی وكولتوورییەوە پێكهاتەیەكی فرەچەشنە؛واتە نەتەوەكانی فارس، تورك،كورد،عەرەب،بەلووچ ،توركمەن وكەمایەتییەكانی ئەرمەنی،ئاسۆری وژمارەیەك زمان و زاراوەی ناوچەیی وەك:لوڕی،گیلەكی مازەنی،قەشقایی،ئەفشاری وپێڕەوانی ئایینی جیاواز وەك:مەسیحی،یەهوودی،بەهایی،ئێزیدی، زەردەشتی وئیسلامی (شیعە و سوننی) لە ئێراندا دەژین.لە ئاكامی هەڵسەنگاندنی دیمۆگرافیی نەتەوایەتی ئێران،دەگەینە ئەو ڕاستییە كە شەش نەتەوەی جیاواز لە ئێراندا دەژین وهیچ نەتەوەیەك بە تەنیا ناتوانێ ئیدیعا بكا كە لە ئێراندا زۆرینەیە،هەرنەتەوەیەك تەنیا لە سەر زەوی باب وباپیرانی ولە چوارچێوەی هەرێمی خۆیدا زۆرینەیە،تەنانەت نەتەوەی فارسیش لە بەرابەر كۆی نەتەوەكانی دیكەی ئێران زۆرینەی رەهای نیە،هەر نەتەوەیەكیش كێشەی نەتەوایەتی خۆی هەیە.
بیرۆكەی نەتەوەسازیی ئێرانی،لە رەوتی شۆڕشی مەشروتە دا گەرا دادەنێ ولە دایك دەبێ وتیۆریزە دەكرێ ولە سەردەمی دیكتاتۆری رەزاشا دا پراكتیزەكردنی شوڤێنیزمی ئێرانی دەبێت بە سیاسەتی فەرمی رێژیمی پەهلەوی.رەزاشا بە پلان وبەرنامەی پێشترداڕێژراو و بە شێوەی سیستماتیك پڕۆژەی نێوەندگەرایی دەست پێدەكا،زمانی فارسی بە زمانی فەرمی خوێندن و نووسین وكاروباری سیاسی و ئیداری ودەوڵەتی ڕادەگەیەنێ و زمانی نەتەوەكانی دیكە لە كاروباری ئیداری وپەروەردە پەراوێز دەخات،رێگە لە پێشكەوتن وگەشە كردنیجۆراوجۆریی زمانیو فرەكولتووری دەگرێ، پێكهاتەی دیمۆگرافی وجوغرافیایی هێندێك لەوشاروناوچانەی كە نەتەوەیەكی غەیرە فارس تێیدا زۆرینەیە تێكدەدا، ناوی هێندێك لە شاروگوندەكان دەگۆڕێ، رێورەسم وجلو بەرگی نەتەوەكانی غەیرە فارس قەدەغە دەكا، بە گوێرەی بەرژەوەندی شوڤێنیزمی ئێرانی دەست لە مێژووی كۆن ونوێی نەتەوەکانی ئێران وەردەدا ودەیان پیلانی دیكە بۆتواندنەوە وسڕینەوە ولە نێوبردنی فرە چەشنی وفرەشوناسی وشوێنەواری نەتەوەكانی غەیرە فارس دەگێڕێ.لە لایەكی دیكەوە هەمووئیمكانات ودەسەڵاتی رێژیمی پەهلەوی وەگەڕدەخات بۆ بنیاتنانی یەك كولتوور،یەك زمان،یەك سیستمی پەروەردەیی،دەوڵەتێكی تاكانە ویەكدەست،خەڵكێكی یەكدەست وسەرەنجامدروستكردنی نەتەوەی ئێران وسەپاندنی شوڤێنیزمی مەزنیخوازی نەتەوەی فارس.لەئاکامدا بیرۆکەی شوڤێنیزمی ئێرانی بوو بە سەرچاوەی سەرەكیی كێشە و ململانێیەكی ناڕەوا لە نێوان نەتەوەی فارس ونەتەوە ستەملێكراوەكان، كێشەیەك كە رەزاخان بەكردەوە دەستی پێكرد وحەمەرەزاشای كوڕی درێژەی پێدا وتەنانەت شەڕی دووەمی جیهانی وشۆڕشی ١٣٥٧گەلانی ئێران نەیتوانی كۆتایی پێ بێنێ ولە چوارچێوەی پێشوودا مایەوە و رێژیمی ئیسلامی ئیرانیش بە شێوەیەكی دیكە و بە كەڵك وەرگرتن لە ئایدیۆلوژیی ئیسلامی درێژەی پێدا و تا هەنووكە بەردەوامە .
بە درێژایی مێژووی مۆدێرنی ئێران،فارسە شۆڤێنیستەکان بە مەبەستی بە تاكانە هێشتنەوە وبە هەمیشەیی كردنی دەسەڵاتی سەرەڕۆیانەی نەتەوەی فارس ونكۆڵیكردن لە شوناسی نەتەوەكانی دیكەی ئێران بە پلان وپیلانی جۆراوجۆرهەوڵیانداوە ئەو گوتارە ناڕاست و ناڕەوایە بسەلمێنن وبچەسپێنن کە ئەو بەشە لەنەتەوە ستەملێکراوەکانی ئێران كە ڕەچەڵەكیئاریایییان هەیە بەشێكن لە نەتەوەی ئێران (نەتەوەی فارس) وبۆ پاراستنییەکپارچەی خاکی ئێراندەبێ بەناچاری وەککۆیلە لەژێر دەسەڵاتی ناڕەوای شۆڤنیزمی فارس دا درێژە بەژیان بدەن.
ولاتی ئێران لە زۆربەی نزیك بە تەواوی مێژووی هاوچەرخی خۆیدا، بە شێوەی دەسەڵاتی ناوەندی سەرەڕۆ و پاوانخواز بە رێوە چووە و نەتەوەی فارس خاوەنی هەموو ئیمكانات و سەرمایە و دەسەڵاتێك بووە و بە شێوازی جۆراوجۆر نەتەوەكانی دیكەی ئێرانی چەوساندونەتەوە وبە پێی یاساكانی (رابردوو و ئێستای) دەسەڵاتدارانی شوڤینیستی ئێرانی،نەتەوەكانی غەیرە فارس وەكوو نەتەوە بە فەرمیی نەناسراون وخاوەنی هیچ ماف و ئیمتیازێكی نەتەوایەتی نین.
هێندێك كەس ولایەنی شوڤێنیستی ئێرانی دەڵێن؛ لە ئێرانێكی دێموكراتیكدا ئەگەر رێزلە مافی مرۆڤ بگیردرێ وهەمووتاكێك خاوەنیمافی یەكسانی هاووڵاتی بێ،ئەقوامی ئێرانیبە مافەكانیان دەگەن،بەم چەشنە شوناس ومافی نەتەوە ستەملێكراوەكان تا ئاستی ماف وشوناسیقەومیكەم وبچووك دەكەنەوەومافی مرۆڤ سنوورداردەكەن بە مافی تاكە كەسی ومافی نەتەوایەتی لە چوارچێوەی پێناسەی مافی مرۆڤ دێننە دەر،مەبەستی ئەوکەس ولایەنانەش لەباشترین حاڵەتدا سەپاندنی ناسیونالیزمی مەزنیخوازی فارسە لە بیچم وفورمێكی دیكەدا،لەراستیدا لە وڵاتێكی فرە نەتەوەی وەك ئێران كە كێشەی شوناسە جیاوازەكان بە چارەسەرنەكراوی ماوەتەوە،دێمۆكراسیبە بێ دابەشكردنی سەروەری ودەسەڵاتلە باشترین حاڵەتدا بەرهەمهێنەریدیكتاتۆری زۆرینەیەونەتەوە ستەملێكراوەكانی ئێران ئامادە نین بۆ دێموكراسییەكی رووت وسادەی لیبراڵی بەستراوە بە ڕەوایی تاكەكەسی چاوپۆشی لە مافەنەتەوایەتییەكانیان بكەن.
دیارە نەتەوە وكەمینە ستەملێکراوەکانی ئێران ئەمڕۆكە زیاتر لە رابردوو وشیاریی سیاسی وهەستی نەتەوایەتیان بەرزبۆتەوە وبە تاقیكردنەوە بۆیان دەركەوتووە کە لە وڵاتێکی ئاڵۆزوفرەچەشنی وەک ئێراندا كێشە وپرسە گرینگەكانی نەتەوەكان بە دەوڵەتێكی تاك پێكهاتە ویەكدەست چارەسەر ناكرێن،چونكە سروشتی دەوڵەت ـ نەتەوەی تاک پێکهاتەو نێوەندگەرا بەرهەمهێنەری توتالیتاریزمە كە ناتەبایی بنچینەیی لەگەڵ فرەچەشنی ومافی نەتەوە وکەمینەستەملێکراوەکان داهەیە،هەروەها ئەوڕاستییەشیان بۆدەرکەوتووە کەیەكێك لە كێشە سەرەكییەكانی وڵاتی ئێران ،کیشەی نەگۆڕینی دەسەلاتی شۆڤێنیزمی فارسە كە بۆتە ماكە ومەیدانی توندوتیژی وزەبروزەنگ وكودەتا وجەنگ.پرسی ئایین و ئایینزا كێشەی سەرەكیی گەلانی ئێران نیە،بەڵكوو ئەوە مەسەلەی نەتەوایەتییە كە بڕبڕەی پشتی كێشەی پێكەوە ژیانی كۆمەڵگای ئێرانە وهەتا ئەو كێشەیە بە شێوەی دادپەروەرانە ودێموكراتیک چارەسەرنەكرێ ئەو وڵاتە ڕووی ئاشتی و ئاسوودەیی بە خۆیەوە نابینێ .
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینیی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نییە.
