پرسگەلێك وەك ئازادییە سیاسیو كۆمەڵایەتییەكان، ماوەیەكیزۆر نییە لە كۆمەڵگایمرۆییدا كەوتوونەتە بەر باس و مێژوویئەم چەمكانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەم چەند سەدەیرابردووە و ئەو ئاڵوگۆڕە بنەڕەتییانەیبە سەر ئەندێشەیئورووپاییدا هاتووە و بووەتە هۆكاریشكاندنیپێكهاتە نەریتییەكان و لەوێوە بەرەو رۆژهەڵات پەلیهاویشتووە.
دەربازبوون لە بازنەیفەلسەفەگەلێكیئایینیوەك جەبر و ئیختیار وەكوو رووبەڕووبوونەوەیئیرادەیخودا و ئیرادەیمرۆڤ یان ئیرادەیەكیئاسمانیو ئیرادەیەكیزەوینیو پەیوەندیینێوانیان و هەروەها لە پەیوەندیلەگەڵ بابەتێك بە ناویخێر و شەڕ یان بە واتایەكیدیكە چاكە و خراپە و پێناسە كردنی بە پێیپێكهاتە و كولتووریكۆمەڵگاكان وەك ئاماژەیپێكرا ئەو ململانێیانە بوون كە هاندەر و هوكاریگەیشتنیهزریكۆمەڵگایمرۆڤایەتیبەرەو ئاراستە و چەمكە نوێیەكان بوون. ئەندێشەیسەردەمیانە و روانینینوێ، پەیوەندیینێوان خودا و مرۆڤ بە پەیوەندییەكیرۆحیو بەدەر لە تێكەڵ كردنیبە دەسەڵاتەوە دەبینێو روانگەیسێكۆلاریزم وەكوو چەمكێكیكارا لە دنیایسیاسەت و دەسەڵاتداییسەردەمییانەدا پێناسە دەكات. سیستمیدەسەڵاتدارییسەردەمیانە زیاتر پەرژاوەتە سەر پەیوەندیینێوان مرۆڤ و مرۆڤ، واتە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و لەو سۆنگەشەوە چەمكێك بەناویئازادیپێناسە دەكرێت و رەهەندیجۆاوجۆر بەخۆیەوە دەبینێت. یەكێك لەو رەهەندانەیكە ئەم مەبەستیئەم بابەتەیئێمەیە ئازادییسیاسیە كە وەكوو كۆڵەكەیسەرەكییهەبوونیدێموكراسیپێناسە دەكرێت و پێشێل كردنیئازادییە سییاسییەكان، پێشێل كردنیبنەمایەكە بەناویدەسەڵاتیخەڵك كە لە یاسایبنەڕەتییدا راشكاوانە ئاماژەیپێدەكرێت و ئەو پێشێلكارییە بە دژایەتیكردن لەگەڵ سەروەرییاسا دادەنرێت. یاسایەك كە پێناسەیەكیورد لە رادەیهەموو رەهەندەكانیئازادیو لەوانە ئازادییسیاسیبەدەستەوە دەدات.
كاتێك بە شێوە گشتییەكەیباس لە ئازادیدەكەین مەبەست ئەوەیە كە ئیرادەیتاك بۆ گەیشتن بە مەبەستەكانیبەرەوڕوویهیچ چەشنە بەربەست یان رێگرێك نەبێتەوە، دیارە ئەوەش بەسەرنجدان بە رێژەییبوونیئازادیی و خوێندنەوەیەكیلۆژیكیلەو چەمكەیە لەبەرامبەر پێناسە كردنی لەسەر بنەمایجاڕنامەیجیهانییمافەكانیمرۆڤ و ئەو سنوورانەیبۆ ئازادییە تاكەكەسییان لە بەرامبەر ئازادییە گشتییەكاندا دانراون. ئازادییتاك لە كۆمەڵگا جیاوازەكاندا پێناسەیجۆراوجۆر وەردەگرێت، بەڵام بە گشتیلە روویسیاسییەوە، ئازادیبیر و بۆچوون، دەربڕین، كۆبوونەوە و بڵاو كردنەوەیبیرو بۆچوونەكان لە رێیراگەیاندنیئازادەوە ئەو ئازادییە بنەڕەتیانەن كە هەموو یاسا دێموكراتیكەكان لەسەریان هاوڕان.
لێرەوە و لەو سۆنگەوە وڵاتەكان بەسەر دێموكراتیك و نادێمۆكراتیكدا دابەش دەكرێن و چەمكە گشتیو بنەڕەتییەكان شرۆڤە دەكرێن و پێناسەكانیئازادیو بە تایبەتیئازادیسیاسیخوێندنەوەیان بۆ دەكرێت و وڵاتانێك بە پێشگریدێمۆكراتیكەوە پێناسەیەكیدروست و راستەقینە لە سیستمیدەسەڵاتدارییخۆیان دەخەنە روو و بە پێچەوانەشەوە هەن وڵاتانێك كە هەڵگریپێشگرینادێمۆكرتیك دەبن و سیستمیدەسەڵاتدارییان لەسەر ئەساسینادێمۆكراتیك بوون وێنا دەكەن. لەو وڵاتانەدا ئازادی لە پەیوەندیلەگەڵ پێشێلكاریو دەسەڵاتێكیبەسەردا سەپاودا مانا دەكرێتەوە و خوێندنەوەیبۆ دەكرێت، لێرەدا تاكە هەستیار و دەروەستەكانیئەو كۆمەڵگایانە بیر لە واتایراستەقینەیئازادیدەكەنەوە و ئەوەیكە دەیانهەوێلە چیئازاد بن و ئەو ئازادییەیبیریلێ دەكەنەوە و خەبانیبۆ دەكەن بۆ چ مەبەستێكە.
یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانیسیستمە دێموكراتیكەكان ئازادییهەڵبژاردنە بۆ ئەوەیلەو سۆنگەوە دەسەڵات لە نێوان حیزبە سیاسییەكان و رێكخراوەكان و كەسایەتییەكاندا دەستاودەست بكرێت و بە گشتیشێوازێكیئاساییلە گۆڕینیدەسەڵات و دەسەڵاتدارەكانە لە رێیدەنگیخەڵكەوە، كە هەمان بنەمایدەسەڵاتیخەڵك، واتە مرۆڤ بەرامبەر بە مرۆڤ و نەك مرۆڤ بەرامبەر بە دەسەڵاتێكینەگۆڕیئاسمانییە.
لە لایەكیدیكەوە و لە خاڵیبەرامبەر بە سیستمە دێمۆكراتیكەكان، سیستمینادێمۆكراتیك و دەسەڵاتیتوتالیتێرە كە بە شێوەیرەها خۆیپێناسە دەكات و لادان لە یاسا و رێساكانیدەوڵەتیرەها بە خیانەت دادەنرێت و داواكارییئازادییە گشتییەكان و بە تایبەتیئازادییسیاسیسزایتوند و تەنانەت كوشتنیبەدواوە دەبێت. دەسەڵاتە نادێموكراتیكەكان تێكنۆلۆژیینوێو كەرەستەكانیپەیوەندیگرتن وەك رۆژنامە، سینەما، رادیۆ، ئینتێرنێت و...هتد، بەكار دەهێنن بۆ ئەوەیكۆنترۆڵیان بەسەر هەموو خەڵكیئەو وڵاتەدا هەبێت و بازنەیەك لە تاك پەرەستیبەدەوریرێبەریوڵاتدا درووست بكەن و پیرۆزایەتیپێببەخشن. بەكارهێنانیتوندوتیژیو تێرۆر، ئەشكەنجە و قەڵاچۆكردن لە تایبەتمەندییەكانیوەها دەسەڵاتگەلێكن.
رێژیمیئێران یەكێك لە نموونە هەرەبەرچاوەكانیسیستمە نادێموكراتیكەكانە و هەموو ئەو پێوەرانە دەگرێتەوە كە دەستنیشانیسیستمێكیتوتالیتێر، رەها و سەرەڕۆ دەكەن. پێشێلكاریمافەكانیمرۆڤ لە سیستمیدەسەڵاتدارییئێراندا هەر لە یاسایبنەڕەتییئەو وڵاتەوە دەست پێدەكات و تەنانەت بە خوێندنەوەیەكیئاساییو لە لایەن مرۆڤێكیئاساییشەوە بە زەقیدەردەكەوێت. گرێدراوێیمافەكانیتاك بە یاسا ئاسمانییەكان و رەها و نەگۆڕ بوونیئەو یاساگەلە و خوێندنەوەینالۆژیكیو دواكەوتووانە لە ماف و دەرفەتەكان لە سایوەها سیستمێكدا بە ئاشكرا دەریدەخات كە ئەگەر هەندێخاڵیرواڵەتییانەیئەرێنیش لە یاسایبنەڕەتییئەو وڵاتەدا هێنرابێت تەنیا هەوڵێكیچەواشەكارانەیە و بە پاشگر و پێشگرە ئایینییەكانییەوە تەنیا لە بەرژەوەندیتاقمێكیدیاریكراودا گونجاندوویانە.
یەكێك لەو خاڵانە و لەو هەوڵە چەواشەكارانە، سیستمیهەڵبژاردنە لەو وڵاتەدا. بە درێژاییتەمەنینگریس و تەژیلە شوورەییئەو رێژیمە بە دەیان خولیهەڵبژاردن لە مەجلیسەوە هەتا سەرۆك كۆماریبەڕێوە براون و بە دانان(انتصاب) لەبریهەڵبژاردن(انتخاب) پێوەرەكانیهەڵبژاردنیراستەقینەیان پێشێل كردووە و هەموو جارێك و هەرجارەش بە چەواشەكاریو فێڵ و تەڵەكە و بە كەڵك وەرگرتن لە سیاسەتیدووبەرەكینانەوە لە نێوان ئیتنیك و ئایین و ئایینزاكاندا، خەڵكیان هێناوەتە سەر سندووقەكانیدەنگدان و ئەوەش بۆیان گرینگ نەبووە، خواستیخەڵك و ئەو دەنگانەن كە دراون و لە ئەنجامدا خواستیخۆیانیان بە ناویدەنگیخەڵك، دەرخواردیهەمان خەڵك داوە و سووكایەتییان بە كەرامەت و شعووریخەڵك كردووە.
بە خۆشحاڵییەوە ئەوەیئەمڕۆ دەبینرێت و هەستیپێدەكرێت بەرزبوونەوەیئاستیهۆشیارییخەڵكە و چاوەڕوان دەكرێت ئەو كۆدەنگییەیلە نێوان خەڵك و رێكخراو و حیزبە سیاسییەكاندا هاتۆتە ئارا جارێكیدیكە رێگە نەدات بەوەیرێژیمیكۆماریئیسلامیلە مەبەستە چەواشەكارانە و نگریسەكانیخۆیدا سەركەوتوو بێت و رەوایینەبوو و دۆڕاویخۆیبە ناویخەڵكەوە وێنا بكات.
دەربازبوون لە بازنەیفەلسەفەگەلێكیئایینیوەك جەبر و ئیختیار وەكوو رووبەڕووبوونەوەیئیرادەیخودا و ئیرادەیمرۆڤ یان ئیرادەیەكیئاسمانیو ئیرادەیەكیزەوینیو پەیوەندیینێوانیان و هەروەها لە پەیوەندیلەگەڵ بابەتێك بە ناویخێر و شەڕ یان بە واتایەكیدیكە چاكە و خراپە و پێناسە كردنی بە پێیپێكهاتە و كولتووریكۆمەڵگاكان وەك ئاماژەیپێكرا ئەو ململانێیانە بوون كە هاندەر و هوكاریگەیشتنیهزریكۆمەڵگایمرۆڤایەتیبەرەو ئاراستە و چەمكە نوێیەكان بوون. ئەندێشەیسەردەمیانە و روانینینوێ، پەیوەندیینێوان خودا و مرۆڤ بە پەیوەندییەكیرۆحیو بەدەر لە تێكەڵ كردنیبە دەسەڵاتەوە دەبینێو روانگەیسێكۆلاریزم وەكوو چەمكێكیكارا لە دنیایسیاسەت و دەسەڵاتداییسەردەمییانەدا پێناسە دەكات. سیستمیدەسەڵاتدارییسەردەمیانە زیاتر پەرژاوەتە سەر پەیوەندیینێوان مرۆڤ و مرۆڤ، واتە پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و لەو سۆنگەشەوە چەمكێك بەناویئازادیپێناسە دەكرێت و رەهەندیجۆاوجۆر بەخۆیەوە دەبینێت. یەكێك لەو رەهەندانەیكە ئەم مەبەستیئەم بابەتەیئێمەیە ئازادییسیاسیە كە وەكوو كۆڵەكەیسەرەكییهەبوونیدێموكراسیپێناسە دەكرێت و پێشێل كردنیئازادییە سییاسییەكان، پێشێل كردنیبنەمایەكە بەناویدەسەڵاتیخەڵك كە لە یاسایبنەڕەتییدا راشكاوانە ئاماژەیپێدەكرێت و ئەو پێشێلكارییە بە دژایەتیكردن لەگەڵ سەروەرییاسا دادەنرێت. یاسایەك كە پێناسەیەكیورد لە رادەیهەموو رەهەندەكانیئازادیو لەوانە ئازادییسیاسیبەدەستەوە دەدات.
كاتێك بە شێوە گشتییەكەیباس لە ئازادیدەكەین مەبەست ئەوەیە كە ئیرادەیتاك بۆ گەیشتن بە مەبەستەكانیبەرەوڕوویهیچ چەشنە بەربەست یان رێگرێك نەبێتەوە، دیارە ئەوەش بەسەرنجدان بە رێژەییبوونیئازادیی و خوێندنەوەیەكیلۆژیكیلەو چەمكەیە لەبەرامبەر پێناسە كردنی لەسەر بنەمایجاڕنامەیجیهانییمافەكانیمرۆڤ و ئەو سنوورانەیبۆ ئازادییە تاكەكەسییان لە بەرامبەر ئازادییە گشتییەكاندا دانراون. ئازادییتاك لە كۆمەڵگا جیاوازەكاندا پێناسەیجۆراوجۆر وەردەگرێت، بەڵام بە گشتیلە روویسیاسییەوە، ئازادیبیر و بۆچوون، دەربڕین، كۆبوونەوە و بڵاو كردنەوەیبیرو بۆچوونەكان لە رێیراگەیاندنیئازادەوە ئەو ئازادییە بنەڕەتیانەن كە هەموو یاسا دێموكراتیكەكان لەسەریان هاوڕان.
لێرەوە و لەو سۆنگەوە وڵاتەكان بەسەر دێموكراتیك و نادێمۆكراتیكدا دابەش دەكرێن و چەمكە گشتیو بنەڕەتییەكان شرۆڤە دەكرێن و پێناسەكانیئازادیو بە تایبەتیئازادیسیاسیخوێندنەوەیان بۆ دەكرێت و وڵاتانێك بە پێشگریدێمۆكراتیكەوە پێناسەیەكیدروست و راستەقینە لە سیستمیدەسەڵاتدارییخۆیان دەخەنە روو و بە پێچەوانەشەوە هەن وڵاتانێك كە هەڵگریپێشگرینادێمۆكرتیك دەبن و سیستمیدەسەڵاتدارییان لەسەر ئەساسینادێمۆكراتیك بوون وێنا دەكەن. لەو وڵاتانەدا ئازادی لە پەیوەندیلەگەڵ پێشێلكاریو دەسەڵاتێكیبەسەردا سەپاودا مانا دەكرێتەوە و خوێندنەوەیبۆ دەكرێت، لێرەدا تاكە هەستیار و دەروەستەكانیئەو كۆمەڵگایانە بیر لە واتایراستەقینەیئازادیدەكەنەوە و ئەوەیكە دەیانهەوێلە چیئازاد بن و ئەو ئازادییەیبیریلێ دەكەنەوە و خەبانیبۆ دەكەن بۆ چ مەبەستێكە.
یەكێك لە تایبەتمەندییە سەرەكییەكانیسیستمە دێموكراتیكەكان ئازادییهەڵبژاردنە بۆ ئەوەیلەو سۆنگەوە دەسەڵات لە نێوان حیزبە سیاسییەكان و رێكخراوەكان و كەسایەتییەكاندا دەستاودەست بكرێت و بە گشتیشێوازێكیئاساییلە گۆڕینیدەسەڵات و دەسەڵاتدارەكانە لە رێیدەنگیخەڵكەوە، كە هەمان بنەمایدەسەڵاتیخەڵك، واتە مرۆڤ بەرامبەر بە مرۆڤ و نەك مرۆڤ بەرامبەر بە دەسەڵاتێكینەگۆڕیئاسمانییە.
لە لایەكیدیكەوە و لە خاڵیبەرامبەر بە سیستمە دێمۆكراتیكەكان، سیستمینادێمۆكراتیك و دەسەڵاتیتوتالیتێرە كە بە شێوەیرەها خۆیپێناسە دەكات و لادان لە یاسا و رێساكانیدەوڵەتیرەها بە خیانەت دادەنرێت و داواكارییئازادییە گشتییەكان و بە تایبەتیئازادییسیاسیسزایتوند و تەنانەت كوشتنیبەدواوە دەبێت. دەسەڵاتە نادێموكراتیكەكان تێكنۆلۆژیینوێو كەرەستەكانیپەیوەندیگرتن وەك رۆژنامە، سینەما، رادیۆ، ئینتێرنێت و...هتد، بەكار دەهێنن بۆ ئەوەیكۆنترۆڵیان بەسەر هەموو خەڵكیئەو وڵاتەدا هەبێت و بازنەیەك لە تاك پەرەستیبەدەوریرێبەریوڵاتدا درووست بكەن و پیرۆزایەتیپێببەخشن. بەكارهێنانیتوندوتیژیو تێرۆر، ئەشكەنجە و قەڵاچۆكردن لە تایبەتمەندییەكانیوەها دەسەڵاتگەلێكن.
رێژیمیئێران یەكێك لە نموونە هەرەبەرچاوەكانیسیستمە نادێموكراتیكەكانە و هەموو ئەو پێوەرانە دەگرێتەوە كە دەستنیشانیسیستمێكیتوتالیتێر، رەها و سەرەڕۆ دەكەن. پێشێلكاریمافەكانیمرۆڤ لە سیستمیدەسەڵاتدارییئێراندا هەر لە یاسایبنەڕەتییئەو وڵاتەوە دەست پێدەكات و تەنانەت بە خوێندنەوەیەكیئاساییو لە لایەن مرۆڤێكیئاساییشەوە بە زەقیدەردەكەوێت. گرێدراوێیمافەكانیتاك بە یاسا ئاسمانییەكان و رەها و نەگۆڕ بوونیئەو یاساگەلە و خوێندنەوەینالۆژیكیو دواكەوتووانە لە ماف و دەرفەتەكان لە سایوەها سیستمێكدا بە ئاشكرا دەریدەخات كە ئەگەر هەندێخاڵیرواڵەتییانەیئەرێنیش لە یاسایبنەڕەتییئەو وڵاتەدا هێنرابێت تەنیا هەوڵێكیچەواشەكارانەیە و بە پاشگر و پێشگرە ئایینییەكانییەوە تەنیا لە بەرژەوەندیتاقمێكیدیاریكراودا گونجاندوویانە.
یەكێك لەو خاڵانە و لەو هەوڵە چەواشەكارانە، سیستمیهەڵبژاردنە لەو وڵاتەدا. بە درێژاییتەمەنینگریس و تەژیلە شوورەییئەو رێژیمە بە دەیان خولیهەڵبژاردن لە مەجلیسەوە هەتا سەرۆك كۆماریبەڕێوە براون و بە دانان(انتصاب) لەبریهەڵبژاردن(انتخاب) پێوەرەكانیهەڵبژاردنیراستەقینەیان پێشێل كردووە و هەموو جارێك و هەرجارەش بە چەواشەكاریو فێڵ و تەڵەكە و بە كەڵك وەرگرتن لە سیاسەتیدووبەرەكینانەوە لە نێوان ئیتنیك و ئایین و ئایینزاكاندا، خەڵكیان هێناوەتە سەر سندووقەكانیدەنگدان و ئەوەش بۆیان گرینگ نەبووە، خواستیخەڵك و ئەو دەنگانەن كە دراون و لە ئەنجامدا خواستیخۆیانیان بە ناویدەنگیخەڵك، دەرخواردیهەمان خەڵك داوە و سووكایەتییان بە كەرامەت و شعووریخەڵك كردووە.
بە خۆشحاڵییەوە ئەوەیئەمڕۆ دەبینرێت و هەستیپێدەكرێت بەرزبوونەوەیئاستیهۆشیارییخەڵكە و چاوەڕوان دەكرێت ئەو كۆدەنگییەیلە نێوان خەڵك و رێكخراو و حیزبە سیاسییەكاندا هاتۆتە ئارا جارێكیدیكە رێگە نەدات بەوەیرێژیمیكۆماریئیسلامیلە مەبەستە چەواشەكارانە و نگریسەكانیخۆیدا سەركەوتوو بێت و رەوایینەبوو و دۆڕاویخۆیبە ناویخەڵكەوە وێنا بكات.