حوسێن نازدار
ئێران وڵاتێكی پان و بەرینە و خاكێكی رووبەرفراوانی هەیە، كۆمەڵگای ئێران لە رووی نەتەوایەتی،ئیتنیكی، زمانی،ئایینی و كولتوورییەوە پێكهاتەیەكی فرەچەشنە، واتە نەتەوەكانی فارس، تورك، كورد، عەرەب، بەلووچ ، توركمەن و كەمینەكانی ئەرمەنی، ئاسۆری و ژمارەیەك زمان و زاراوەی ناوچەیی وەك: لوڕی، گیلەكی، مازەنی، قەشقایی، ئەفشاری و پێڕەوانی ئایینی جیاواز وەك: مەسیحی، یەهوودی، بەهایی، ئێزیدی، زەردەشتی و ئیسلامی (شیعە و سوننی) لە ئێراندا دەژین. لە ئاكامی هەڵسەنگاندنی دیمۆگرافیی نەتەوایەتی ئێران، دەگەینە ئەو راستییە كە شەش نەتەوەی جیاواز لە ئێراندا دەژین و هیچ نەتەوەیەك بە تەنیا ناتوانێ‌ئیدیعا بكا كە لە ئێراندا زۆرینەیە، هەر نەتەوەیەك تەنیا لە سەر زەوی باب و باپیرانی و لە چوارچێوەی هەرێمی خۆیدا زۆرینەیە، تەنانەت نەتەوەی فارسیش لە بەرابەر كۆی نەتەوەكانی دیكەی ئێران زۆرینەی رەهای نیە، هەر نەتەوەیەكیش كێشەی نەتەوایەتی خۆی هەیە. لە پێكهاتەیەكی ئاڵۆز و فرەچەشنی ئەوتۆدا كێشە و پرسە گرینگەكانی نەتەوەكانی ئێران بە دەوڵەتێكی تاك پێكهاتە و یەكدەست چارەسەر ناكرێن، چونكە سروشتی پێكهاتەی دەوڵەت ـ نەتەوەی نێوەندگەرا بەرهەمهێنەری توتالیتاریزمە كە ناتەبایی بنچینەیی لەگەڵ فرەچەشنی و مافی كەمینە جۆراوجۆرەكان دا هەیە.
دێموكراسی تەنیا هەڵبژاردنێك نیە كە جاروبار رێك دەخرێ‌و بەرێوەدەچێ، بەڵكوو رێزگرتنە لە مرۆڤ و بەها مرۆڤایەتییەكان و پێوەرە جیهانییەكانی مافی مرۆڤ، رێز گرتنە لە مافی سەربەخۆیی بڕیاردان و ئازادی لە هەڵبژاردنی جۆری بڕیاردانی مرۆڤ، واتە یاسامەند و نەهادینە بوونی ماف و ئەرك و حورمەتی تاك، كۆ، كەمینە، زۆرینە و پێكهاتە جۆراوجۆرەكان و خەڵك بە گشتی و دەستەبەر بوونی لە یاسای بنچینەیی وڵاتدا، دێموكراسی كولتووری وتووێژ كردن، لێك تێگەیشتن، یەكتر قبووڵ كردن، حەوانەوە و پێكەوە گونجانی بەرژەوەندی و بیروبۆچوون و دەنگ و رەنگە جیاوازەكانە. لەیاسای بنچینەیی حكوومەتی دێموكراتیكدا چوارچێوە و سنووری سەلاحییەت و ماف و ئەركی سێ‌دەسەڵاتی سەرەكیی؛ یاسا دانان، راپەڕاندن و دادوەری بەڕوونی دیاری دەكرێن، بنیادە سەرەكییەكانی دەوڵەتی بە پێی یاسا بە پاراستنی مافی مرۆڤ پابەند دەكرێن. بۆ ئەوەی حكومەتی دێموكراتیك هاوسەنگی لەنێوان ماف و ئەركی دەوڵەت و خەڵك و ئۆپۆزیسیوندا پێك بێنێ‌و بە باشی كار بكا، پێویستی بە دامەزراوەی پتەو، دادوەری سەربەخۆ، دامودەزگای چاوەدێری و لێپرسینەوە، دەستەی دەستپاكی بە دەسەڵات و چالاك، كۆمەڵگای شارستانی و رێكخراوە مەدەنی و جەماوەرییەكانی سەربەخۆ و میدیای ئازاد و بەر
پرس هەیە.
ئەوە راستە كە لە جیهانی ئەمڕۆدا دێموكراسی یەكێك لە پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیانی هەر كۆمەڵگایەكە، بەڵام چاوەڕوانییەكی لە رادەبەدەرە ئەگەر پێمان وابێ‌كە لە كۆمەڵگایەكی فرە نەتەوەدا دێموكراسی بە تەنیا هەموو كێشەكان چارەسەر دەكا، دێمۆكراسی و فیدراڵیزم دوو شێوە بەڕێوەبەری لێكدابڕاو نین و پیوەندیی دوولایەنەیان پێكەوە هەیە و دەتوانن بە شێوەی دوولایەنە خزمەت بە یەكتر بكەن، دێمۆكراسی هەوێنی سەرەكیی و گرینگترین ریسای دامەزرانی سیستمی فیدراڵییە، لە راستیدا فیدراڵیزم لە سەرەتاوە بە دێموكراسی دەست پێدەكا و خۆ دەگرێ‌و بەرەبەرە سەقامگیر دەبێ.
فیدراڵیزم بە سنوورداركردنی دەسەڵاتی زۆرینە رێگە لە دیكتاتۆریی زۆرینە دەگرێ‌و دەبێتە هۆی گەشەكردن و پەرەسەندن و كامڵبوونی دێموكراسی. بە لەبەرچاوگرتنی پێكهاتەی حەشیمەتی ئێران، فیدراڵیزم دەتوانێ‌باشترین جۆری دێموكراسی كە لە گەڵ سروشت و تایبەتمەندیی و پێویستییەكانی ئەو وڵاتەدا بگونجێ‌وەدی بێنێ، فیدراڵیزم ریكارێكی هاوچەرخ و مۆدێڕنە و هەر وەك بۆ هەموو وڵاتانی فرەچەشن و فرە نەتەوەی دونیا سیستمێكی شیاوە، بۆ چارەسەركردنی كێشە نەتەوایەتی و تاكە كەسییەكانی وڵاتی ئێرانیش گونجاوترین سیستمە.
لە ئێرانی دوای رووخانی كۆماری ئیسلامیدا، بۆ ئەوەی ماف و ئازادیی نەتەوە و كەمینە و پێكهاتە جیاوازەكان دابین و دەستەبەر بكرێ‌و دێمۆكراسی و فیدراڵیزم بۆ هەر نەتەوەیەك بە كەڵك و پڕ بەرهەم بێ‌و پڕۆسەی دێموكراتیزاسیۆن و پێشكەوتن و گەشەكردنی كۆمەڵگا رەوتی سروشتیی خۆی بپێوێ و ئاشتی و ئاسایش و ئاسوودەیی لە وڵاتدا سەقامگیر و بەردەوام بێ، پێویستە وڵاتی ئێران بە سیستمێكی دێموكراتیكی فیدراڵ لەسەر بناخەی نەتەوەیی و جوغرافیایی بەڕێوە بچێ، چونكە ئەم سیستمە بەشداری هەموو نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەستەبەر دەكا، خاوەنی رێكاری بەڕێوەبردنی دەڤەرە فرەنەتەوەییەكانە و میكانیزمی دابین و دەستەبەركردنی مافی كەمایەتییەكانی لە چوارچێوەی هەرێمەكاندا تێدایە، لە راستیدا سەروەری و حوكمڕانیی هاوبەش و دەسەڵاتداریەتیی دوولایەنە لە نێوان حكومەتی ناوەندی (فیدراڵ) و هەرێمەكان دابین دەكا و پێوەندیی نێوان دوو ئاستی دەسەڵات بە شێوەیەك دادەڕێژێ‌و رێك دەخات كە رێز لە سەربەخۆیی یەكتر بگرن و لە بەرامبەر مافەكانی یەكتردا بەرپرسیار و وڵامدەر بن و هەر نەتەوەیەكیش كە لە سەر زەوی باب و باپیرانی و لە چوارچێوەی هەرێمی خۆیدا زۆرینە بێ‌خاوەنی هەرێمی سیاسی تایبەتی خۆی بێت.
ئەم شێوە بەڕێوەبەرییە، لەسەر بنەمای دێموكراسی و دادپەروەری هاوسەنگییەكی ئاشتیخوازانەی ئەوتۆ لە نێوان نەتەوە و كەمینە و پێكهاتەكاندا پێك دێنێ‌كە نەتەوەی زۆرینە نەتوانێ‌حاشا لە شوناس و كیانی نەتەوەكانی دیكە بكات، هەروەها رێگە نادا كە پێكهاتەی یەك یان دوو نەتەوەی زۆرینە ببێتە هۆی دواكەوتوویی و لە پەراوێزدامانەوەی نەتەوەكانی دیكە و پرسی نەتەوایەتی لە گوتاری ئاڵۆز و پڕ كێشەی كەمایەتی ـ زۆرایەتی رزگار دەكات و بەم چەشنە بە دێموكراتیك و فیدراڵیزەكردنی كۆمەڵگا، مافە نەتەوایەتی و تاكەكەسییەكانی گەلانی ئێران دابین و دەستەبەر دەكات.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نیە
ئێران وڵاتێكی پان و بەرینە و خاكێكی رووبەرفراوانی هەیە، كۆمەڵگای ئێران لە رووی نەتەوایەتی،ئیتنیكی، زمانی،ئایینی و كولتوورییەوە پێكهاتەیەكی فرەچەشنە، واتە نەتەوەكانی فارس، تورك، كورد، عەرەب، بەلووچ ، توركمەن و كەمینەكانی ئەرمەنی، ئاسۆری و ژمارەیەك زمان و زاراوەی ناوچەیی وەك: لوڕی، گیلەكی، مازەنی، قەشقایی، ئەفشاری و پێڕەوانی ئایینی جیاواز وەك: مەسیحی، یەهوودی، بەهایی، ئێزیدی، زەردەشتی و ئیسلامی (شیعە و سوننی) لە ئێراندا دەژین. لە ئاكامی هەڵسەنگاندنی دیمۆگرافیی نەتەوایەتی ئێران، دەگەینە ئەو راستییە كە شەش نەتەوەی جیاواز لە ئێراندا دەژین و هیچ نەتەوەیەك بە تەنیا ناتوانێ‌ئیدیعا بكا كە لە ئێراندا زۆرینەیە، هەر نەتەوەیەك تەنیا لە سەر زەوی باب و باپیرانی و لە چوارچێوەی هەرێمی خۆیدا زۆرینەیە، تەنانەت نەتەوەی فارسیش لە بەرابەر كۆی نەتەوەكانی دیكەی ئێران زۆرینەی رەهای نیە، هەر نەتەوەیەكیش كێشەی نەتەوایەتی خۆی هەیە. لە پێكهاتەیەكی ئاڵۆز و فرەچەشنی ئەوتۆدا كێشە و پرسە گرینگەكانی نەتەوەكانی ئێران بە دەوڵەتێكی تاك پێكهاتە و یەكدەست چارەسەر ناكرێن، چونكە سروشتی پێكهاتەی دەوڵەت ـ نەتەوەی نێوەندگەرا بەرهەمهێنەری توتالیتاریزمە كە ناتەبایی بنچینەیی لەگەڵ فرەچەشنی و مافی كەمینە جۆراوجۆرەكان دا هەیە.
دێموكراسی تەنیا هەڵبژاردنێك نیە كە جاروبار رێك دەخرێ‌و بەرێوەدەچێ، بەڵكوو رێزگرتنە لە مرۆڤ و بەها مرۆڤایەتییەكان و پێوەرە جیهانییەكانی مافی مرۆڤ، رێز گرتنە لە مافی سەربەخۆیی بڕیاردان و ئازادی لە هەڵبژاردنی جۆری بڕیاردانی مرۆڤ، واتە یاسامەند و نەهادینە بوونی ماف و ئەرك و حورمەتی تاك، كۆ، كەمینە، زۆرینە و پێكهاتە جۆراوجۆرەكان و خەڵك بە گشتی و دەستەبەر بوونی لە یاسای بنچینەیی وڵاتدا، دێموكراسی كولتووری وتووێژ كردن، لێك تێگەیشتن، یەكتر قبووڵ كردن، حەوانەوە و پێكەوە گونجانی بەرژەوەندی و بیروبۆچوون و دەنگ و رەنگە جیاوازەكانە. لەیاسای بنچینەیی حكوومەتی دێموكراتیكدا چوارچێوە و سنووری سەلاحییەت و ماف و ئەركی سێ‌دەسەڵاتی سەرەكیی؛ یاسا دانان، راپەڕاندن و دادوەری بەڕوونی دیاری دەكرێن، بنیادە سەرەكییەكانی دەوڵەتی بە پێی یاسا بە پاراستنی مافی مرۆڤ پابەند دەكرێن. بۆ ئەوەی حكومەتی دێموكراتیك هاوسەنگی لەنێوان ماف و ئەركی دەوڵەت و خەڵك و ئۆپۆزیسیوندا پێك بێنێ‌و بە باشی كار بكا، پێویستی بە دامەزراوەی پتەو، دادوەری سەربەخۆ، دامودەزگای چاوەدێری و لێپرسینەوە، دەستەی دەستپاكی بە دەسەڵات و چالاك، كۆمەڵگای شارستانی و رێكخراوە مەدەنی و جەماوەرییەكانی سەربەخۆ و میدیای ئازاد و بەر
پرس هەیە.
ئەوە راستە كە لە جیهانی ئەمڕۆدا دێموكراسی یەكێك لە پێداویستییە سەرەكییەكانی ژیانی هەر كۆمەڵگایەكە، بەڵام چاوەڕوانییەكی لە رادەبەدەرە ئەگەر پێمان وابێ‌كە لە كۆمەڵگایەكی فرە نەتەوەدا دێموكراسی بە تەنیا هەموو كێشەكان چارەسەر دەكا، دێمۆكراسی و فیدراڵیزم دوو شێوە بەڕێوەبەری لێكدابڕاو نین و پیوەندیی دوولایەنەیان پێكەوە هەیە و دەتوانن بە شێوەی دوولایەنە خزمەت بە یەكتر بكەن، دێمۆكراسی هەوێنی سەرەكیی و گرینگترین ریسای دامەزرانی سیستمی فیدراڵییە، لە راستیدا فیدراڵیزم لە سەرەتاوە بە دێموكراسی دەست پێدەكا و خۆ دەگرێ‌و بەرەبەرە سەقامگیر دەبێ.
فیدراڵیزم بە سنوورداركردنی دەسەڵاتی زۆرینە رێگە لە دیكتاتۆریی زۆرینە دەگرێ‌و دەبێتە هۆی گەشەكردن و پەرەسەندن و كامڵبوونی دێموكراسی. بە لەبەرچاوگرتنی پێكهاتەی حەشیمەتی ئێران، فیدراڵیزم دەتوانێ‌باشترین جۆری دێموكراسی كە لە گەڵ سروشت و تایبەتمەندیی و پێویستییەكانی ئەو وڵاتەدا بگونجێ‌وەدی بێنێ، فیدراڵیزم ریكارێكی هاوچەرخ و مۆدێڕنە و هەر وەك بۆ هەموو وڵاتانی فرەچەشن و فرە نەتەوەی دونیا سیستمێكی شیاوە، بۆ چارەسەركردنی كێشە نەتەوایەتی و تاكە كەسییەكانی وڵاتی ئێرانیش گونجاوترین سیستمە.
لە ئێرانی دوای رووخانی كۆماری ئیسلامیدا، بۆ ئەوەی ماف و ئازادیی نەتەوە و كەمینە و پێكهاتە جیاوازەكان دابین و دەستەبەر بكرێ‌و دێمۆكراسی و فیدراڵیزم بۆ هەر نەتەوەیەك بە كەڵك و پڕ بەرهەم بێ‌و پڕۆسەی دێموكراتیزاسیۆن و پێشكەوتن و گەشەكردنی كۆمەڵگا رەوتی سروشتیی خۆی بپێوێ و ئاشتی و ئاسایش و ئاسوودەیی لە وڵاتدا سەقامگیر و بەردەوام بێ، پێویستە وڵاتی ئێران بە سیستمێكی دێموكراتیكی فیدراڵ لەسەر بناخەی نەتەوەیی و جوغرافیایی بەڕێوە بچێ، چونكە ئەم سیستمە بەشداری هەموو نەتەوە و پێكهاتە جیاوازەكان لە بەڕێوەبردنی وڵاتدا دەستەبەر دەكا، خاوەنی رێكاری بەڕێوەبردنی دەڤەرە فرەنەتەوەییەكانە و میكانیزمی دابین و دەستەبەركردنی مافی كەمایەتییەكانی لە چوارچێوەی هەرێمەكاندا تێدایە، لە راستیدا سەروەری و حوكمڕانیی هاوبەش و دەسەڵاتداریەتیی دوولایەنە لە نێوان حكومەتی ناوەندی (فیدراڵ) و هەرێمەكان دابین دەكا و پێوەندیی نێوان دوو ئاستی دەسەڵات بە شێوەیەك دادەڕێژێ‌و رێك دەخات كە رێز لە سەربەخۆیی یەكتر بگرن و لە بەرامبەر مافەكانی یەكتردا بەرپرسیار و وڵامدەر بن و هەر نەتەوەیەكیش كە لە سەر زەوی باب و باپیرانی و لە چوارچێوەی هەرێمی خۆیدا زۆرینە بێ‌خاوەنی هەرێمی سیاسی تایبەتی خۆی بێت.
ئەم شێوە بەڕێوەبەرییە، لەسەر بنەمای دێموكراسی و دادپەروەری هاوسەنگییەكی ئاشتیخوازانەی ئەوتۆ لە نێوان نەتەوە و كەمینە و پێكهاتەكاندا پێك دێنێ‌كە نەتەوەی زۆرینە نەتوانێ‌حاشا لە شوناس و كیانی نەتەوەكانی دیكە بكات، هەروەها رێگە نادا كە پێكهاتەی یەك یان دوو نەتەوەی زۆرینە ببێتە هۆی دواكەوتوویی و لە پەراوێزدامانەوەی نەتەوەكانی دیكە و پرسی نەتەوایەتی لە گوتاری ئاڵۆز و پڕ كێشەی كەمایەتی ـ زۆرایەتی رزگار دەكات و بەم چەشنە بە دێموكراتیك و فیدراڵیزەكردنی كۆمەڵگا، مافە نەتەوایەتی و تاكەكەسییەكانی گەلانی ئێران دابین و دەستەبەر دەكات.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نیە
