و، لە ئینگلیزیەوە: شۆڕش جەلیل حەیدەر
ماسۆنیەت یاخود بوون بە ماسۆنی: واتا بەشداری كردن لە دامەزراوەیەكی كۆن، وەكوو بوون بە ئەندام لەگروپێكی جیهانی لەسەر بنچینەی بڕوابوون بە برایەتی واتا بوون بە كەسێكی باشتر بۆ یارمەتی دان و گەشەپێكردن و پێشخستنی ژیان بۆ ئەوانی تر, بە هۆی تێپەڕاندنی سنووری پێشبڕكێ‌لەگەڵ بیروباوەڕە ئایینیەكان و بەها كلتووریەكان لە سەرانسەری جیهاندا.
سەرەتای دامەزراندنی بیروباوەڕی ماسۆنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمێكی زۆر كۆن, ساڵی 1733 یەكەمین( گراند لۆج ) لە ویلایەتی ( ماساچوسێتس ) لە ئەمریكا بە سەرۆكایەتی ( هێنری پرایس ) دامەزرا. ئەمە و پێشتریش لەبریتانیادا هەبووە.
لۆج واتا ژووری دانیشتن و كۆبوونەوەی ماسۆنیەكان. ئێستا گەورەترین ( گراند لۆج) لە بۆستن ماوەتەوە بە كۆنترین بنكە یاخو لۆج دادەنێت بۆ هەمیشە كۆڕ و كۆبوونەوەكانیان تیا ئەنجام دەدەن.
لە ساڵانی دواتر ئەندامانی ماسۆنی زیادی كرد. كەسانی ناسراو و پێشكەوتوو هاتنە رێزی ماسۆنیەتەوە لەوانەش ( جۆرج واشنتۆن ، هێنری نۆكس ، بێنجامین فرانكلن ، جۆن هانكۆك، پاول ریڤێر) هەموو ئەوانە كەسایەتی بەرچاوو دیاریان هەبووە سەردەمی خۆیاندا.( ئەلبێرت بایك) ساڵی 1871 هەڵسا بە نووسینی پەرتووكێك، لە ساڵی دواتر بڵاوی كردەوە لە ژێر ناونیشانی ( رەوشت و بیروباوەڕی ئایینی كۆنی سكۆتلەندیەكان ) ئەمە ببووە سەرچاوەی سەرەكی ماسۆنی، بۆ چەندین جار ئەو پەرتووكە لە چاپ دەدرایەوە.
هەروەها بەگوێرەی زۆرێك لە سەرچاوەكانی ماسۆنی، هێمای ماسۆنی ئاماژەیە بۆ خۆر پەرستن، گەواهیدەری ئەو راستیەش پشت ڕاست كراوەتەوە لەلایەن نووسەرە گەورە ماسۆنیەكانی ئەنگلۆ - ئەمریكیا لەوانە ( تۆماس وێب سمیپ،ولیەم پریستۆن،پایك، مەكی. نوسەرێكی تری ئەنگلۆ-ئەمریكی بەناوبانگ بەناوی ( ماری راگۆن) باس لەوە دەكات خودای ماسۆنیەكان هەر ئەو خودایەی ئەهراماتەكانی میسرە.
واتا ماسۆنیەكان پەیوەستن بە ئایین داری و خواپەرستی میسریەكۆنەكانەوە.بەڵام بەشێكی زۆرتر لە سەرچاوەكانی ماسۆنی باس لەوە دەكەن گوایە پەرتوكی گەورەی ماسۆنی كە باس لە نهێنی پەرستنی ماسۆنی دەكات، ئایینەكەیان دەگەڕێنێتەوە بۆ ئایینی كۆنی هیند و وڵاتی فارس و یۆنانیەكان. مەبەست ئەوەنیە گرفتێكی بەدڕەوشتی لە پەرستنەكەدا هەبێت، بەڵكو ئەمە شێوەی كرداری سروشتی ئایینی ڕاستەقینەی ماسۆنیەكانە. نوسەرێكی تریش باس لەوە دەكات لەیەكەمین پەرستنی ( لۆجی شین ) پەیڕەوانی ماسۆنی وافێردەكرێن كە دەبێت دژی كریستیانەكان و سروشتی خواوەند بن.
ماسۆنیەت لەسەر چەند بنەمایەك پێكهاتووە، واتا بیروباوەڕی ماسۆنیەت و هەموو ئەوكەسانەی كە باوەڕیان بە ماسۆنیەت هەیە دەبێت وا فێربكرێن هەوڵ بدەن بۆ ئەوەی خۆیان و هەموو ئەو كەسانەی لە چوار چێوەی ئەو دان چالاك بكات بە پەیڕەوی ماسۆنی. هەروەك چۆن هەموو ئەوكەسانەی لە چوارچێوەی یەك بیروباوەڕی ئایینی دا كۆكن, هەرچەندە ماسۆنیەت ئایین نیە بەڵكو ڕێكخستنێكی برایەتیە لە نێوان مرۆڤەكان لە هەموو ووڵاتانی جیهاندا.
بیروباوەڕی ماسۆنیەت كۆكە لەسەر ئەوەی دەبێت كەسەكان خۆیان باشتر بكەن بۆ كارئاسانكردن و كەم كردنەوەی ئازاری كەسانی تر بۆ دروست كردنی جیهانێكی باشتر.واتا ئەو بیروباوەڕە هەوڵ دەدات لەپێناو ئەو دەستكەوتانەدا،وە نابێت كەسەكان تەنها بۆخۆیان بژین و هەوڵ بدەن، دەبێت ببنە پێشەنگ بۆ پێشخستنی ئەوانی تر.لەسەر بنەمای ئەوەی ئەو كەسەی كارێكی چاك دەكات ژیانێكی خۆشتر بەسەر دەبات.
بۆ زیاد كردنی پەیڕەوانی ماسۆنی بیرۆكەیەكی تر هەیە ئەویش( بۆ هەر شوێنێ ڕۆیشتی هاورێ بۆ خۆت كۆ بكەرەوە) ئەمەش یەكێكی ترە لە بیرۆكەی پەرەسەندی ماسۆنی. گرنك نیە ئەو كەسە چ پلەو پایەیەكی هەبێت، ژمێریار، كرێكار، بازرگان، مامۆستا، بەلێندەر و ..... هتد.چونكە ماسۆنی بیرۆكەیەكە دەتوانێت بە هەموو ئاستەكان بلاو ببێتەوە.بەهۆی ئەو بیرۆكەیەوە بوو ئێستا ماسۆنی ( 300) بنكەی هەیە هەروەها 70000 ئەندامی كاراى بە هەموو جیهاندا بڵاو بوونەتەوە.دەتوانرێ كە بگۆترێت وڵاتێك لە ڕووی جوگرافیەوە هەرچەندە بچووكیش بێت بنكەیەكی ماسۆنی تێدایە.
نهێنی ماسۆنی و گۆڕانكاریەكان. جۆرج واشنتۆن و بێنجامین فرانكلن لەگەل 13 سەركردەی تر هەروەها زۆرێك لە دادوەرانی دادگای بڵند نوسراوێكیان بڵاو كردەوە كە ئیمزای جۆن هانكۆك ی لەسەر بوو یەكیكە لە پەیرەوانی ماسۆنی و لەچەند شوێنێكی جیاواز بلاویان كردەوە تیایدا دەربارەی سەربەخۆیی و ئازادی بیروباوەڕی ماسۆنیان دەكرد.لەوەوە ماسۆنیەكان هەوڵیاندا بۆ بەدەست هێنانی دەستەڵات وەكو ئەوەی كە دیار كەوت لە 43 دەستەڵاتداری باڵای وڵات 14 كەسیان سەربە ماسۆنیەت بوون. تا وای لێهات پەیڕەوانی ماسۆنی بە شێوەی نهێنی زیادی كرد بەتایبەتی لەنێو كەسە دەستەڵاتدارو ناودارەكانی جیهان تا ئێستاش بەو شێوەیە ماوەتەوە. بە مەرجی ئەوەی بیروباوەڕی ماسۆنی پشتگیری لەو كەسانە بكات. واتا ئامانجی ماسۆنیەت وەرگرتنی دەسەڵاتە بۆ ئەوكەسانەی كە پەیڕەوی ماسۆنی دەكەن.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نیە
ماسۆنیەت یاخود بوون بە ماسۆنی: واتا بەشداری كردن لە دامەزراوەیەكی كۆن، وەكوو بوون بە ئەندام لەگروپێكی جیهانی لەسەر بنچینەی بڕوابوون بە برایەتی واتا بوون بە كەسێكی باشتر بۆ یارمەتی دان و گەشەپێكردن و پێشخستنی ژیان بۆ ئەوانی تر, بە هۆی تێپەڕاندنی سنووری پێشبڕكێ‌لەگەڵ بیروباوەڕە ئایینیەكان و بەها كلتووریەكان لە سەرانسەری جیهاندا.
سەرەتای دامەزراندنی بیروباوەڕی ماسۆنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمێكی زۆر كۆن, ساڵی 1733 یەكەمین( گراند لۆج ) لە ویلایەتی ( ماساچوسێتس ) لە ئەمریكا بە سەرۆكایەتی ( هێنری پرایس ) دامەزرا. ئەمە و پێشتریش لەبریتانیادا هەبووە.
لۆج واتا ژووری دانیشتن و كۆبوونەوەی ماسۆنیەكان. ئێستا گەورەترین ( گراند لۆج) لە بۆستن ماوەتەوە بە كۆنترین بنكە یاخو لۆج دادەنێت بۆ هەمیشە كۆڕ و كۆبوونەوەكانیان تیا ئەنجام دەدەن.
لە ساڵانی دواتر ئەندامانی ماسۆنی زیادی كرد. كەسانی ناسراو و پێشكەوتوو هاتنە رێزی ماسۆنیەتەوە لەوانەش ( جۆرج واشنتۆن ، هێنری نۆكس ، بێنجامین فرانكلن ، جۆن هانكۆك، پاول ریڤێر) هەموو ئەوانە كەسایەتی بەرچاوو دیاریان هەبووە سەردەمی خۆیاندا.( ئەلبێرت بایك) ساڵی 1871 هەڵسا بە نووسینی پەرتووكێك، لە ساڵی دواتر بڵاوی كردەوە لە ژێر ناونیشانی ( رەوشت و بیروباوەڕی ئایینی كۆنی سكۆتلەندیەكان ) ئەمە ببووە سەرچاوەی سەرەكی ماسۆنی، بۆ چەندین جار ئەو پەرتووكە لە چاپ دەدرایەوە.
هەروەها بەگوێرەی زۆرێك لە سەرچاوەكانی ماسۆنی، هێمای ماسۆنی ئاماژەیە بۆ خۆر پەرستن، گەواهیدەری ئەو راستیەش پشت ڕاست كراوەتەوە لەلایەن نووسەرە گەورە ماسۆنیەكانی ئەنگلۆ - ئەمریكیا لەوانە ( تۆماس وێب سمیپ،ولیەم پریستۆن،پایك، مەكی. نوسەرێكی تری ئەنگلۆ-ئەمریكی بەناوبانگ بەناوی ( ماری راگۆن) باس لەوە دەكات خودای ماسۆنیەكان هەر ئەو خودایەی ئەهراماتەكانی میسرە.
واتا ماسۆنیەكان پەیوەستن بە ئایین داری و خواپەرستی میسریەكۆنەكانەوە.بەڵام بەشێكی زۆرتر لە سەرچاوەكانی ماسۆنی باس لەوە دەكەن گوایە پەرتوكی گەورەی ماسۆنی كە باس لە نهێنی پەرستنی ماسۆنی دەكات، ئایینەكەیان دەگەڕێنێتەوە بۆ ئایینی كۆنی هیند و وڵاتی فارس و یۆنانیەكان. مەبەست ئەوەنیە گرفتێكی بەدڕەوشتی لە پەرستنەكەدا هەبێت، بەڵكو ئەمە شێوەی كرداری سروشتی ئایینی ڕاستەقینەی ماسۆنیەكانە. نوسەرێكی تریش باس لەوە دەكات لەیەكەمین پەرستنی ( لۆجی شین ) پەیڕەوانی ماسۆنی وافێردەكرێن كە دەبێت دژی كریستیانەكان و سروشتی خواوەند بن.
ماسۆنیەت لەسەر چەند بنەمایەك پێكهاتووە، واتا بیروباوەڕی ماسۆنیەت و هەموو ئەوكەسانەی كە باوەڕیان بە ماسۆنیەت هەیە دەبێت وا فێربكرێن هەوڵ بدەن بۆ ئەوەی خۆیان و هەموو ئەو كەسانەی لە چوار چێوەی ئەو دان چالاك بكات بە پەیڕەوی ماسۆنی. هەروەك چۆن هەموو ئەوكەسانەی لە چوارچێوەی یەك بیروباوەڕی ئایینی دا كۆكن, هەرچەندە ماسۆنیەت ئایین نیە بەڵكو ڕێكخستنێكی برایەتیە لە نێوان مرۆڤەكان لە هەموو ووڵاتانی جیهاندا.
بیروباوەڕی ماسۆنیەت كۆكە لەسەر ئەوەی دەبێت كەسەكان خۆیان باشتر بكەن بۆ كارئاسانكردن و كەم كردنەوەی ئازاری كەسانی تر بۆ دروست كردنی جیهانێكی باشتر.واتا ئەو بیروباوەڕە هەوڵ دەدات لەپێناو ئەو دەستكەوتانەدا،وە نابێت كەسەكان تەنها بۆخۆیان بژین و هەوڵ بدەن، دەبێت ببنە پێشەنگ بۆ پێشخستنی ئەوانی تر.لەسەر بنەمای ئەوەی ئەو كەسەی كارێكی چاك دەكات ژیانێكی خۆشتر بەسەر دەبات.
بۆ زیاد كردنی پەیڕەوانی ماسۆنی بیرۆكەیەكی تر هەیە ئەویش( بۆ هەر شوێنێ ڕۆیشتی هاورێ بۆ خۆت كۆ بكەرەوە) ئەمەش یەكێكی ترە لە بیرۆكەی پەرەسەندی ماسۆنی. گرنك نیە ئەو كەسە چ پلەو پایەیەكی هەبێت، ژمێریار، كرێكار، بازرگان، مامۆستا، بەلێندەر و ..... هتد.چونكە ماسۆنی بیرۆكەیەكە دەتوانێت بە هەموو ئاستەكان بلاو ببێتەوە.بەهۆی ئەو بیرۆكەیەوە بوو ئێستا ماسۆنی ( 300) بنكەی هەیە هەروەها 70000 ئەندامی كاراى بە هەموو جیهاندا بڵاو بوونەتەوە.دەتوانرێ كە بگۆترێت وڵاتێك لە ڕووی جوگرافیەوە هەرچەندە بچووكیش بێت بنكەیەكی ماسۆنی تێدایە.
نهێنی ماسۆنی و گۆڕانكاریەكان. جۆرج واشنتۆن و بێنجامین فرانكلن لەگەل 13 سەركردەی تر هەروەها زۆرێك لە دادوەرانی دادگای بڵند نوسراوێكیان بڵاو كردەوە كە ئیمزای جۆن هانكۆك ی لەسەر بوو یەكیكە لە پەیرەوانی ماسۆنی و لەچەند شوێنێكی جیاواز بلاویان كردەوە تیایدا دەربارەی سەربەخۆیی و ئازادی بیروباوەڕی ماسۆنیان دەكرد.لەوەوە ماسۆنیەكان هەوڵیاندا بۆ بەدەست هێنانی دەستەڵات وەكو ئەوەی كە دیار كەوت لە 43 دەستەڵاتداری باڵای وڵات 14 كەسیان سەربە ماسۆنیەت بوون. تا وای لێهات پەیڕەوانی ماسۆنی بە شێوەی نهێنی زیادی كرد بەتایبەتی لەنێو كەسە دەستەڵاتدارو ناودارەكانی جیهان تا ئێستاش بەو شێوەیە ماوەتەوە. بە مەرجی ئەوەی بیروباوەڕی ماسۆنی پشتگیری لەو كەسانە بكات. واتا ئامانجی ماسۆنیەت وەرگرتنی دەسەڵاتە بۆ ئەوكەسانەی كە پەیڕەوی ماسۆنی دەكەن.
ناوەڕۆکی ئەم بابەتە را و تێبینی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نیە
