پەیام
كوردستان وڵاتێكی دابەشكراو لە نێوان چوار دەسەڵاتی سەرەڕۆ و ملهوڕی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست: ئەو جوگرافیایەیە كە زیاتر لە چەند هەزار ساڵە ماڵ و زێدی نەتەوەیەك بەناوی كوردە. نەتەوەیەك كە بە درێژایی مێژووە كۆنەكەی خاوەن بەرخۆدان و سەرهەڵدان و هەدانەدان بووە لە بەرامبەر ویستی بەچۆکداهێنانی داگیركەرانی. لەو نێوەدا رۆژهەڵاتی كوردستان (كوردستانی ئێران) ئەو بەشە لە وڵاتی پارچە پارچە كراویی كوردانە كە ئەگەرچی هەتا ئێستا نەگەیشتۆتە ئامانجەكانی، بەڵام بە شاهیدیی مێژوو وەك لانكەی سەرهەڵدانی كورد وابووە و هیچ كات رۆڵەكانی ئەو گەلە، ئیزنی ئەوەیان نەداوە كە دوژمنانی خەوی سەری راحەتی بنێنە سەر سەرینی مێژوو و هەموو كات داكۆكییان لە ماف و مانی نەتەوەی زوڵم لێكراوی كورد كردووە.
رۆژهەڵاتی كوردستان ١٥ لەسەدی خاكی ئێران و حەشیمەتەكەی زیاتر لە ١٠ لەسەدی خەڵكی ئێران پێك دێنێت. ئێران وڵاتێكی فرەنەتەوەیە و بەداخەوە بەگشتی مافی هیچكام لە نەتەوەكان و یەك لەوان گەلی كورد دانی پێدا نەنراوە و بەدرێژایی مێژوو لەگەڵ سەركوت و چەوسانەوە بەرەوڕوو بوونە.
لە سەدەی رابردوودا خەباتی گەلی كورد كەوتۆتە ناو قۆناغێكی نوێ و ئەكتیڤتر لە سەدەكانی پێشتر و هەر ئەم چالاكتر بوونە سەركوت و دژكردەوەی توندتری دەسەڵاتە دیكتاتۆرە یەك لەدوای یەكەكانی ئێرانی لێكەوتۆتەوە. بە تێكچوونی دەسەڵاتی بنەماڵەی قاجارەكان و هاتنەسەركاری دەسەڵاتی رەزا شای پەهلەوی پڕۆسەیەكی نوێ لە سەركوت و ئاسمیلە كردنی نەتەوەی كورد دەستی پێكرد، رەزا شای پەهلەوی كە بە لاسایی كردنەوە لە مستەفا كەماڵ ئاتاتورك لە توركیە لە هەوڵی ئەوە دابوو كە سیاسەتی یەك وڵات و یەك نەتەوە پەیڕەو بكات و لەم چوارچێوەیەدا دەستی كرد بە سەركوت و لەناوبردنی هێما كولتوورییەكانی نەتەوەكانی ئێران و یەك لەوان گەلی كورد، بەڵام هەروەك هەمیشە گەلی كورد نیشانی داوە هیچ كات دژی زوڵم و زۆر دەستەوەستان دانەنیشتووە و لەهەمبەر \'\'رەزا شاش\'\'دا ئازادیخوازانی كورد لە چەند ناوچەی كوردستان دەستیان دایە خەبات دژی سیاسەتی داپلۆسێنەری بنەماڵەی پەهلەوی. شۆڕشی سمایل ئاغای شكاك (سمكۆ) كە دژ بە زوڵم و زۆری دەسەڵات دەستی پێكرد بوو و كێشە و گرفتی زۆری بۆ دەسەڵاتی تازەی رەزاشا نایەوە، بەڵام پاش ماوەیەك بەداخەوە دیسان دوژمنانی كورد لە نیازپاكی و دڵپاكیی كورد كەڵكی ناڕەوایان وەرگرت و سمایل ئاغای شكاكیان بە پیلان شەهید كرد و شۆڕشەكەیان لەناو برد. هەر لەم سەردەمەدا بوو كە مەلا خەلیلی گۆرمر لەناوچەی سەردەشت دژی سیاسەتی لەناوبردنی داب و نەریت و كولتووری كورد لەبەرامبەر رەزاشادا راپەڕی و بڵێسەی نەچەمینی گەلی كوردی بۆ ماوەیەك گەشاوە راگرت.
بە سەركوتی ئەم شۆڕشانە، ئەگەرچی بۆ ماوەیەك دەسەڵاتی پەهلەوی توانیی بەسەر كوردستاندا زاڵ بێت، بەڵام لە ناو دەروونی تاك و ئازادیخوازانی كورددا هەموو كات ئاگری خەبات گڕ و تیندار بوو و هەردەم لە دەرفەتێك دەگەڕان تا سەرلەنوێ دژی زۆرداران و داگیركەران راپەڕن. هەر بەم پێیە و پاش ئەوەی كە رەزاشا لەسەر كار وەلانرا و درزێك لەناو دەسەڵاتی رێژیمدا پەیدا بوو، كۆمەڵێك لە نیشتمانپەروەران و رووناكبیرانی كورد لە شاری مەهاباد، كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد (ژ ــ ك)یان دامەزراند، ئامانجی پێكهاتنی ئەم كۆمەڵەیە، هەوڵدان بوو بۆ رزگاریی كوردستان لەچنگ داگیركەران. پێكهاتنی ئەم كۆمەڵەیە ئەگەرچی بە نهێنی بوو، بەڵام رۆڵێكی بەرچاوی لە زیندوو كردنەوەی هەستی كوردایەتی لەناو دڵی خەڵكدا هەبوو. هەر لە درێژەی كاری ئەو كۆمەڵەیەشدا بوو كە بە هاتنی پێشەوای نەمری كورد \'\'قازی محەممەد\'\' بۆ ناو كۆمەڵە و بڕەو پەیدا كردنی زیاتری كۆمەڵە بە بوونی جەنابیان، پێكهاتنی رێكخراوەیەكی ئەمڕۆیی و فەرمیتر بۆ خەباتی نەتەوایەتیی گەلی كورد زیاتر هەست پێ كرا و بەم چەشنە لە ٢٥ی گەڵاوێژی ساڵی ١٣٢٤ی هەتاوی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لەسەر بنەما تەشكیلاتی كۆمەڵەی ژ ــ ك دادەمەزرێت و پاش پێنج مانگ لە دامەزرانی، حیزبی دێموكرات یەكەمین كۆماری كوردی لە شاری مەهاباد لە ٢ی رێبەندانی ١٣٢٤ دادەمەزرێنێت.
باس كردن لە دەسكەوتەكانی كۆماری كوردستان بۆ كورد بەگشتی و بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەتی گەلێك زیاتر لەوە هەڵدەگرێت كە لە وتارێكی كورتدا ئاماژەی پێ بكرێت، بەڵام لەم پێوەندییەدا هەر ئەوەندە بەسە بڵێین كە كۆماری كوردستان كێشەی كوردی لە قاڵبێكی نەریتی و عەشیرەتی هێنایەدەر و خستییە ناو ڕۆژەڤی باسە سیاسییەكانی زلهێزانی دونیای ئەودەم و لە راستیدا هەر لە كۆماری كوردستانەوەش بوو كە جیهانی رۆژئاوا و رۆژهەڵات لەگەڵ خەباتی نەتەوەی كورد بەگشتی ئاشنا بوون. كۆماری كوردستان لە مەهاباد ئەگەرچی پاش ١١ مانگ جوانەمەرگ كرا بەڵام پێشەوای نەمری كۆمار بە هەڵوێستی لەخۆبردوانەی خۆی نیشانی دا كە خەباتی كورد هەموو كات بەدوای دەستەبەر بوونی مافەكانی لە رێگای ئاشتییانەوە بووە و هیچ كات كورد بە دوای توندوتیژی نواندن نەبووە، مەگەر بەسەریدا سەپا بێت. پاش كۆماری كوردستان خەباتی گەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە شێوەی نهێنی درێژەی كێشا و لە ساڵانی ٤٦ ــ ٤٧دا ئەم خەباتە نهێنیە بەشێوەی چەكداری دەركەوت و ورەیەكی نوێی بە خەباتگێڕان و ئازادیخوازان داوە. لەسەر و بەندی شۆڕشی گەلانی ئێران گەلی كورد و خەباتگێڕانی وەك باقی نەتەوەكانی ئێران بۆ رەزگاربوون لە دەستی زوڵم و زۆری رێژیمی حەمە رەزا شای پەهلەوی تێكەڵی شەپۆلی خۆپێشاندانەكان بوون و خوازیاری دەستەبەر بوونی مافە زەوت كراوەكانیان بوون، بەڵام بەداخەوە رێژیمی تازە بەدەسەڵات گەیشتوو هەر لە سەرەتاوە دژایەتیی لەگەڵ گەلی كورد دەست پێكرد و بە رشتنی خوێنی كوردان و دەركردنی فەرمانی جیهاد لەلایەن خومەینییەوە دژ بە نەتەوەی كورد ناوەڕۆكی خۆی بۆ هەمووان دەرخست. ئەگەر لەناو حكوومەتەكەی حەمە رەزا شادا كورد تەنیا بەهۆی كورد بوونییەوە دەچەوساوە، لەناو حكوومەتی ئاخووندەكانی كۆماری ئیسلامی تەوەری زۆرینەی سوننە مەزهەب بوونی كوردیشی پێوە زێدە كرا و گەلی كورد هەم بەهۆی ئەوەی كە خۆی بە نەتەوەیەكی جیاواز دەزانیی و خوازیاری مافەكانی بوو و هەم بەهۆی ئەوەی بەشێكی بەرچاوی كورد مەزهەبی جیا لە مەزهەبی فەرمی رێژیمی هەبوو، كەوتنە بەر زوڵم و زۆر و سەركوتی بێ بەزەیی‌یانە، بەشێوەیەك كە سەرەڕای ئەوەی كە كورد هەر لە سەرەتاوە نیازپاكیی خۆی سەلماند و بەناردنی وەفدی وتوێژكار لەگەڵ دەسەڵات هەوڵی چارەسەر كردنی كێشەكانی لەگەڵ دەسەڵاتی تازە پێگەیشتوودا دا، بەڵام وەك دوكتور قاسملووی شەهید دەفەرموێ كۆماری ئیسلامی هەر لەسەرەتاوە باوەڕی بە دەستەبەر كردنی مافی گەلی كورد نەبوو و ئیدعای ئۆمەتی واحیدەی ئیسلامی دەكرد.
لە كۆماری ئیسلامیدا كورد بەچەندین شێوە دەچەوسێتەوە كە بە كورتی ئاماژەیان پێدەكەین.
- لەباری سیاسیەوە: گەلی كورد لە پانتایی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیدا خاوەن هیچ چەشنە مافێكی سیاسیی نیە بەهۆی ئەو دوو هۆكارە سەرەكییەی كە پێشتر ئاماژەمان پێ دان و تەنانەت ئەگەر رۆڵەكانی زۆریش لێهاتوو بن، هیچ پلە و پایەیەكی سیاسییان دەرحەق رەوا نابینن و ئەگەرچی لە رواڵەتدا بۆ شارەكانی كوردستان نوێنەر لە پارلمانی كۆماری ئیسلامیدا دیاری كراوە، بەڵام ئەم بەڕواڵەت نوێنەرانەش لە قۆناغی یەكەمدا لە چەندین پاڵوێنە و دەزگای فیلتێرینگی وەك وەزارەتی ئیتلاعات و شۆرای نیگەهبان دەبێ رەت بن و كاتێك كەلە روانگەی ئەم رێكخراوانە گرفتكی نەبوو ئەو دەم ئیزنی دەدرێتێ كە وەك تاكێك خۆی نێونووسی بكات، بەڵام تەنانەت ئەگەر بێت و ئەو كەسانەی دەچن بۆ ناو پارلمان كەسانێكی نیشتمانپەروەریش بن بەهۆی ئەوەی كەلە ئێراندا پێكهاتەی دەسەڵاتی سەرتر لە یاسا بەرفراوانە و هەر یاسایەك كە دەردەچێت راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەشێ لە لایەن رێبەری رێژیمەوە پەسند بكرێت، هەربۆیە ئەم نوێنەرانە توانایی پەسند كردنی هیچ چەشنە یاسایەكیان بە قازانجی گەلانی ئێران و یەك لەوان گەلی كورد نیە، چونكە لە روانگەی دەسەڵاتدارانی رێژیم پەسند كردن و بەڕێوەبردنی هەر یاسایەك كە لەودا سانتڕالیزم سست بكات، ئەوە وڵات بەرەو پارچەپارچە بوون دەبات. هەر لە دەلاقەی ئەم شێوازە بینینەوەیە كە تەنانەت دوو مادەی سەرەكی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی كە لە سەرەتای هاتنەسەركاری ئەو رێژیمە هۆنراونەتەوە واتا مادەی ١٥ و ١٩ی یاسای بنەڕەتی كە لەودا بە راشكاوی باسی مافی نەتەوەكانی ناو ئێران بۆ خوێندن و نووسین بە زمانی زگماكی و پەرەپێدانی داب و نەریت و كەلتووری خۆیان دەكات هەتا ئێستا بە هۆی ئەو روانگە ئەمنیەتییەوە پشت گوێ خراون و هیچكام لەو ١١ دەوڵەتەی كە هەتا ئێستا لەنێو كۆماری ئیسلامی هاتوونەتە سەركار ئیزنی بە كردنەوە كردنی تەنانەت ئەو بڕگە ساكارانەیان نەبووە. هەر لەسەر ئەو باوەڕەشە كە دەبینین كە تەنانەت لە دەوڵەتی تازەی ئێران كە خۆی جیاواز لە باقی دەوڵەتەكانی پێش خۆی دەزانێت و كەسانێك لەناوخۆی ئێران و كوردستان بە هیواوە دەیانڕوانییە دروشمەكانی ئەو دەوڵەتە، دیتمان كە نە تەنیا لە كابینەی بەڵكوو لە ئاستی خوارتریش هیچ كوردیك وەك بەرپرس تەنانەت بە شێوەیەكی رواڵەتیش دەستنیشان نەكرا و ئەو هێڵە سوورانەی كە رێبەری و هزری زاڵ بەسەر ئەم دەسەڵاتە كێشاویانە نەیانتوانی لێی لابدەن.
- مافە ئابوورییەكان: ئەگەر چاوخشاندنێك بەسەر ئامار و داتاكانی تەنانەت دەرچوو لەلایەن بەرپرسانی رێژیمیشدا بكەین دەبینین كە بۆ وێنە لە باری پێشكەوتوویی پارێزگا كوردنشینەكانی ئێران بەپێی پێوەری ئاماری تاكسۆنۆمی بەم شێوەیە بوونە. ئیلام لە پلەی ١٩هەم، كرمانشا لە پلەی ٢٢هەم، ئازەربایجانی رۆژئاوا (پارێزگای ئورمیە) لە پلەی ٢٤ و پارێزگای كوردستان لە پلەی ٢٦دا جێیان گرتووە، جێگای ئاماژەیە كە ئەم پۆلێنبەندییە بۆ ساڵی ٨٧ بووە كە ئابووریی ئێران لەچاو ئەمڕۆكە ئاستی باشتر بووە و ئەمڕۆكە بەدڵنیایی‌یەوە بارودۆخەكە خەراپتر بووە. یان بەپێی هەڵسانگاندنێكی تر بۆ رێژەی بێكاری لە پارێزگاكانی ئێران، ناوچە كوردستانییەكان بۆ ساڵانی ٨٩ و ٩٠ بە دوای یەك بەم شێوە بوونە. ئازەربایجانی رۆژئاوا (پارێزگای ئورمیە) ١٢.٤ ــ ١٣ . ئیلام ١٥.٧ ــ ١٥.٨. كوردستان ١٤ ــ ١٥.١. كرمانشان ١٤.٥ ــ ١٥.٧. ئەوە لە حاڵیك دایە كەلە پارێزگایەكی وەك یەزد كە زۆربەی بیابانی و لە ئاستی كانزا و سروشتییەوە زۆر هەژارتر لە ناوچەی كوردستانە ئەو رێژەیە ٦ ــ ٥,٩ لە ساڵەكانی ٨٩ و ٩٠ بووە. هەڵبەتە بۆ هەموو لایەك ئاشكرایە كە ئەم ئامار و داتایانە زۆر لەمە زیاترن و بارودۆخی كوردستان زۆر خەراپتر لەوانەیە كە رێژیم ئیدعای دەكات بەڵگەی حاشا هەڵنەگریش بۆ زۆری بێكاری لە كوردستان بوونی بە هەزاران بێكار و كۆڵبەرە لە سەر سنوورەكانی رۆژهەڵات وباشووری كوردستان كە لە رووی ناچاریەوە بۆ پەیدا كردنی پاروە نانێك خەریكی كاری تاقەت پڕوكێنن و پڕمەترسی كرێكۆڵ(کۆڵبەر)ین و ڕۆژ نیە كە چەند كەسێك لەلایەن هێزەكانی رێژیمی ئێرانەوە بە بیانووی قاچاقچێتی نەكەونە بەر گوللـە و نەكوژرێن، ئەم ڕەوشە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە لەو زوڵمە ئابووریەی كە كۆماری ئیسلامی لەهەمبەر خەڵكی كوردستانی پەیڕەو دەكات. هەروەها بوونی بە هەزاران دەرچووی زانستگایی بێكار كە پاش رەنج و ماندوویەتێكی زۆرەوە توانیویانە لە بوارە جۆراوجۆرەكانی زانستی بڕوانامەی بەرز وەرگرن، بەڵام بەهۆی فەرق و جیاوازی خستنی رێژیم لە نێوان كورد و غەیری كورد بۆ دامەزراندن بێكار ماونەتەوە و یان مەجبوورن وڵات بەجێ بێڵن یان لە رووی ناچاریەوە دەبێ خەریكی كارگەلێكی زۆر جیاواز بن لەگەڵ توانا زانستێكانیانەوە، ئەم بوارەش بەڵگەیەكیترە لەو پێشێل كردنەی مافی كوردان، لەبەرامبەر ئەوەدا ئەبینین كە لە زۆربەی ئۆرگانە دەوڵەتێكاندا خەڵكانی تر كە كورد نین و لەناوچەكانی ترەوە هێنراون ئەركدار كراون، سەرەڕای ئەوە نەدانی حەقدەست بەهەزاران كرێكار و لە كار دەركردنی ئەم توێژە هەژارە لە دەگمەن كارگە و كارخانەكانی هەڵكەوتوو لە كوردستان و گۆڕینی جێگای ئەوان لەگەڵ كرێكاری شارە تورك و فارسنشینەكان یەكێكیتر لە بێ عەداڵەتی و مافخوراویەکانە كە دەرحەق خەڵكی كوردستانە لە ئارادایە.
- مافە كەلتوورێكان: رێژیمی كۆماری ئیسلامی هەمووكات حاشای لەوە كردوە كە كورد وەك نەتەوەیەك پێناسە بكات و هەر لەم ڕوانگەشەوە هیچكات دان بەمافە كەلتوورێكانی گەلی كورد وەك باقی مافەكانی تری دانانێت. هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا بە پێی مادەی ١٥ و ١٩ی یاسای كۆماری ئیسلامی هەموو گەلانی ناو جوگرافیای ئێران مافی خوێندن و نووسین بە زمانی زگماكی خۆیان هەیە و دەتوانن پەرە بە كەلتووری خۆیان بدەن بەڵام هەتا ئێستا كۆماری ئیسلامی هیچ هەوڵێكی لەم بارەوە نەداوە و تەنانەت بەرگری لە زۆر رێكخراوە و NGOی سەربەخۆ كردوە كە تەنیا لە بواری كەلتووری و گەشە پێدان بە زمانی كوردی چالاكی دەكەن، سەرەڕای ئەوە چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێب و گۆڤاری كوردی زۆر بەدەگمەن لە ژێر تیخی تیژی سانسۆری رێژیم بەڕێوە دەچێت، مناڵانی كوردستان بێ‌بەشن لە فێربوونی زمانی زگماكی و بەرنامەی تەلەفزیۆنی بە زمانی خۆیان و بەدەیان سیاسەت لە لایەن وەزارەتی پەروەردە و بارهێنان بوونی هەیە كە خەریكی ئاسیمیلە كردنی مناڵانی كورد لەناو كەلتوور و فەرهەنگ و زمانی فارسی دانە.مامۆستایانی قوتابخانەكان بۆیان نیە هیچ زانیارێك لە سەر زمان و ئەدەبی كوردی بە قوتابیان بدەن و هەتا ئێستا هەموو ساڵێ بە چەندین ڕاگەیاندراو لە لایەن بەرپرسانی رێژیم دەرچووە كە ئەگەر بێت و مامۆستایان لە سەر پۆلەكانی قوتابخانە بە كوردی بپەیڤن یا باسی كورد بكەن دەكەونە بەر سزا و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت. سەرەڕای ئەوە ئەو دەگمەن روناكبیر و چالاكە كەلتووریانەش كە خۆبەخشانە خەریكی زیندوو ڕاگرتنی كەلتوور و داب و نەریتی كوردین ساڵانە لەگەڵ تەنگ و چەڵەمەی یەكجار زۆر بەرەوڕوو دەبنەوە و بەگشتی پێشێلكردنی مافە كەلتووریەكانی گەلی كورد یەكێك لە سیاسەتە هەر بەرچاوەكانی رێژیمە دژ بە نەتەوەی كورد لە كوردستانی ئێران.
- بواری ئایینی و كۆمەڵایەتی: هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا لە ژێر دەسەڵاتی رێژیمی كۆماری ئیسلامیدا خەڵكی كوردستان سەرەڕای باری نەتەوایەتی لەباری ئایینیشەوە بە تۆخی كەوتوونەتە بەر زوڵم و پێشیل كردنی مافەكانیان.بە پێی ئەوەی كە بەشێكی بەرچاوی گەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەباری ئایین و مەزهەبییەوە سوننەن و مەزهەبیان لەگەڵ مەزهەبی فەرمی وڵات واتا شیعە جیاوازە بۆیە لە گەڵ هەڵاواردن و بێ حورمەتی بەرچاو بەرەوڕوون. بەشێوەیەك كە ساڵ نیە بێ حوڕمەتێكی گەورە بە پیرۆزێكانی خەڵكی سووننە مەزهەب لە لایەن بەرپرسانی رێژیم نەكرێت هەروەها لەزۆربەی بۆنە ئایینیەكان دەبێ خەڵكی سوننە مەزهەب و مامۆستا ئایینیەكان لەگەڵ رێژیم هاودەنگ بن ئەگینا دەكەونە بەر لێپرسینەوە و زیندان و ئەشكەنجە بۆ وێنە كاتی دەست پێكردنی مانگی ڕەمەزان دەبێ بە ئیزنی رێژیم بێت یان كاتی ڕاگەیاندنی جێژنە ئایینیەكان دەبێ ئەو رۆژە بێت كە رێژیم بە فەرمی ڕایدەگەیەنێت ئەگینا مامۆستایان بە توندی كاردانەوەیان لەگەڵدا دەكرێت، هەروەها هیچ مامۆستایەكی ئایینی بۆی نیە كە ڕەخنە لە دەسەڵات بگرێ و كەم نین ئەم توێژە لە مامۆستایانی ئایینی كە تەنیا بەهۆی ڕاست بێژی و داكۆكی كردن لە مافی خەڵكی هەژاری كوردستان لەگەڵ زیندان و تەنانەت كوژرانیش بەرەو ڕوو بوونەتەوە، ئەشكەنجە و ئازاری مامۆستا ئەیوب گەنجی لە سنە، تێرۆر كردنی مامۆستا ملا موحەممەدی ڕەبیعی پێشنوێژی ئەهلی سوننەتی كرمانشا و تێرۆری مامۆستا ناسر سوبحانی لە پاوە نموونەگەلێكن لەو جینایاتانەی كە رێژیم دەرحەق خەڵكی كوردستان بەناوی ئەوەی كە سونی مەزهەبن بەڕێوەی دەبات.
سەرەڕای ئەوە رێژیم لە هەموو سیاسەتێك بۆ بەرەپێدانی مەزهەبی شیعە لەناو ئەهلی سوننەت كەڵك وەردەگرێت لەبەرامبەردا تەنانەت لەناوچە سوننی مەزهەبەكانی كوردستانیش سونە مەزهەبەكان زۆر بە دژواری دەتوانن قوتابخانەی ئایینی و حوجرە دابمەزرێنن چ بگا بەوەی كە بیان هەوێت لە ناوچە شێعەكاندا پەرە بە مەزهەبەكەی خۆیان بدەن. هەڵبەتە پێشێل كردنی مافەكانی خەڵكی كوردستان تەنیا بۆ كوردانی سوننە مەزهەب نییە بەڵكوو بە ئاشكرا ئەبینین كە لەناوچە شیعە مەزهەبەكانی كوردستانیش وەك ئیلام و كرمانشان خەڵكی كورد لە گەڵ زۆر گرفتاری و پێشێل كردنی مافەكانیان بەرەوڕوونە. سەرەڕای ئەوە پەیڕەوانی ئایینی یارسانیس لە كوردستان هەردەم لەگەل بێحورمەتی و توندوتیژی بەرەوڕوونە و ساڵ نیە كە بە دەیان نەفەریان ڕاپێچی زیندان نەكرێت یان لەگەڵ ئیعدام بەرەوڕوو نەبن.
-لە باری كۆمەڵایەتێەوە‌ش لاوان و تازەلاوانی كوردستان لەهەر چەشنە پێداویستیەكی تێپەڕ كردنی كاتی بێكاری یان بەرنامەی پێویستی سەردەمی لاوێتی بۆ لاوان بۆ وێنە دامەزراندنی پارك و سەیرانگا و ناوەندی وەرزشی بێ بەرینە و زۆر جار نەبوونی وەها ئیمكاناتێك بەلارێدا چوونی ئەم توێژەی لێكەوتۆتەوە، بەڵام لەبەرامبەر ئەوەدا رێژیم لە كوردستان تا بۆی دەكرێت پەرەی بە بڵاوكردنەوەی ماددە هۆشبەرەكان داوە و بە داخەوە بە هەزاران لاو و تازەلاوی كچ و كوڕی كورد گیرۆدەی ئەم بەڵا مالوێرانكەرە بوونە و ئەگەر لەناوچەكانی تری ئێران رێژیم قاچاخچێكانی ماددە هۆشبەرەكان بە تاوانباری بڵاوكردنەوە دەزانێت بەڵام لە كوردستان بە شاهیدی هەموو خەڵك و گیرۆدەبووانی ئەم مەوادە دەزگای ئیتلاعات و سپای پاسداران گەورە ترین بڵاوكەرەوەی ئەم بەڵایەن لەناو خەلكی كوردستاندا و خەریكن سیاسەتی چەپەڵی ژێنۆسایدی سپی بەڕێوە دەبەن، رێژیم و دەست و پێوەندەكانی نەتەنیا پەرە بەم مەوادە دەدەن بەڵكوو ڕێگری لە كردنەوەی هەرچەشنە كەمپ و ناوەندێكی وەلانانی ئەم مەوادە دەكەن و هەروەها جیا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە چەند ساڵی دوایی دا باشووری كوردستانیشیان كردۆتە‌ئامانج و لەڕێگای دەست و پێوەندەكانی خۆیان لەم دوو بەشەی كوردستان لە هەوڵی بڵاو كردنەوەی ئەم بەڵایە لە باشووریشن.
سەرەڕای ئەمە هێنانی ئافرەتانی لەش فرۆش و پەرە پێدان بە نەخۆشی HIV واتا ئێدز یەكێكیتر لەو سیاسەتانەی كە ڕێژیم بۆ خەڵكی كوردستان گرتوویەتە بەر، بەگشتی ڕێژیم لە كوردستان لە هەرچەشنە سیاسەتێكی دژی گەلی بۆ تواندنەوەی كورد و نەهێشتنی كەڵك وەردەگرێت و نە تەنیا مافی خەڵكی كوردستانی بۆ گرینگ نیە بەڵكوو تەنانەت گیانی خەڵكی كوردیشی لە لایەوە بەهایەكی نیە.
لە كۆتاییدا دەبێ بڵین كە سەرەڕای بوونی هەموو چەشنە گیرو گرفتێك، خەڵكی كوردستان بە پشت بەستن بە شۆڕشگێڕی ڕۆڵەكانیان هەردەم بۆ دەستەبەر بوونی مافەكانیان خەبات دەكەن و هەروەك بە درێژایی مێژوو دوژمنانی نەیانتوانیوە لەناوی بەرن بە دڵنیاییەوە لەم قۆناغەشدا ناتوانن و سەركەوتن هەر بۆ گەلی كوردە.
ناوەرۆکی ئەم بابەتە را و تێبینی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نیە
كوردستان وڵاتێكی دابەشكراو لە نێوان چوار دەسەڵاتی سەرەڕۆ و ملهوڕی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست: ئەو جوگرافیایەیە كە زیاتر لە چەند هەزار ساڵە ماڵ و زێدی نەتەوەیەك بەناوی كوردە. نەتەوەیەك كە بە درێژایی مێژووە كۆنەكەی خاوەن بەرخۆدان و سەرهەڵدان و هەدانەدان بووە لە بەرامبەر ویستی بەچۆکداهێنانی داگیركەرانی. لەو نێوەدا رۆژهەڵاتی كوردستان (كوردستانی ئێران) ئەو بەشە لە وڵاتی پارچە پارچە كراویی كوردانە كە ئەگەرچی هەتا ئێستا نەگەیشتۆتە ئامانجەكانی، بەڵام بە شاهیدیی مێژوو وەك لانكەی سەرهەڵدانی كورد وابووە و هیچ كات رۆڵەكانی ئەو گەلە، ئیزنی ئەوەیان نەداوە كە دوژمنانی خەوی سەری راحەتی بنێنە سەر سەرینی مێژوو و هەموو كات داكۆكییان لە ماف و مانی نەتەوەی زوڵم لێكراوی كورد كردووە.
رۆژهەڵاتی كوردستان ١٥ لەسەدی خاكی ئێران و حەشیمەتەكەی زیاتر لە ١٠ لەسەدی خەڵكی ئێران پێك دێنێت. ئێران وڵاتێكی فرەنەتەوەیە و بەداخەوە بەگشتی مافی هیچكام لە نەتەوەكان و یەك لەوان گەلی كورد دانی پێدا نەنراوە و بەدرێژایی مێژوو لەگەڵ سەركوت و چەوسانەوە بەرەوڕوو بوونە.
لە سەدەی رابردوودا خەباتی گەلی كورد كەوتۆتە ناو قۆناغێكی نوێ و ئەكتیڤتر لە سەدەكانی پێشتر و هەر ئەم چالاكتر بوونە سەركوت و دژكردەوەی توندتری دەسەڵاتە دیكتاتۆرە یەك لەدوای یەكەكانی ئێرانی لێكەوتۆتەوە. بە تێكچوونی دەسەڵاتی بنەماڵەی قاجارەكان و هاتنەسەركاری دەسەڵاتی رەزا شای پەهلەوی پڕۆسەیەكی نوێ لە سەركوت و ئاسمیلە كردنی نەتەوەی كورد دەستی پێكرد، رەزا شای پەهلەوی كە بە لاسایی كردنەوە لە مستەفا كەماڵ ئاتاتورك لە توركیە لە هەوڵی ئەوە دابوو كە سیاسەتی یەك وڵات و یەك نەتەوە پەیڕەو بكات و لەم چوارچێوەیەدا دەستی كرد بە سەركوت و لەناوبردنی هێما كولتوورییەكانی نەتەوەكانی ئێران و یەك لەوان گەلی كورد، بەڵام هەروەك هەمیشە گەلی كورد نیشانی داوە هیچ كات دژی زوڵم و زۆر دەستەوەستان دانەنیشتووە و لەهەمبەر \'\'رەزا شاش\'\'دا ئازادیخوازانی كورد لە چەند ناوچەی كوردستان دەستیان دایە خەبات دژی سیاسەتی داپلۆسێنەری بنەماڵەی پەهلەوی. شۆڕشی سمایل ئاغای شكاك (سمكۆ) كە دژ بە زوڵم و زۆری دەسەڵات دەستی پێكرد بوو و كێشە و گرفتی زۆری بۆ دەسەڵاتی تازەی رەزاشا نایەوە، بەڵام پاش ماوەیەك بەداخەوە دیسان دوژمنانی كورد لە نیازپاكی و دڵپاكیی كورد كەڵكی ناڕەوایان وەرگرت و سمایل ئاغای شكاكیان بە پیلان شەهید كرد و شۆڕشەكەیان لەناو برد. هەر لەم سەردەمەدا بوو كە مەلا خەلیلی گۆرمر لەناوچەی سەردەشت دژی سیاسەتی لەناوبردنی داب و نەریت و كولتووری كورد لەبەرامبەر رەزاشادا راپەڕی و بڵێسەی نەچەمینی گەلی كوردی بۆ ماوەیەك گەشاوە راگرت.
بە سەركوتی ئەم شۆڕشانە، ئەگەرچی بۆ ماوەیەك دەسەڵاتی پەهلەوی توانیی بەسەر كوردستاندا زاڵ بێت، بەڵام لە ناو دەروونی تاك و ئازادیخوازانی كورددا هەموو كات ئاگری خەبات گڕ و تیندار بوو و هەردەم لە دەرفەتێك دەگەڕان تا سەرلەنوێ دژی زۆرداران و داگیركەران راپەڕن. هەر بەم پێیە و پاش ئەوەی كە رەزاشا لەسەر كار وەلانرا و درزێك لەناو دەسەڵاتی رێژیمدا پەیدا بوو، كۆمەڵێك لە نیشتمانپەروەران و رووناكبیرانی كورد لە شاری مەهاباد، كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد (ژ ــ ك)یان دامەزراند، ئامانجی پێكهاتنی ئەم كۆمەڵەیە، هەوڵدان بوو بۆ رزگاریی كوردستان لەچنگ داگیركەران. پێكهاتنی ئەم كۆمەڵەیە ئەگەرچی بە نهێنی بوو، بەڵام رۆڵێكی بەرچاوی لە زیندوو كردنەوەی هەستی كوردایەتی لەناو دڵی خەڵكدا هەبوو. هەر لە درێژەی كاری ئەو كۆمەڵەیەشدا بوو كە بە هاتنی پێشەوای نەمری كورد \'\'قازی محەممەد\'\' بۆ ناو كۆمەڵە و بڕەو پەیدا كردنی زیاتری كۆمەڵە بە بوونی جەنابیان، پێكهاتنی رێكخراوەیەكی ئەمڕۆیی و فەرمیتر بۆ خەباتی نەتەوایەتیی گەلی كورد زیاتر هەست پێ كرا و بەم چەشنە لە ٢٥ی گەڵاوێژی ساڵی ١٣٢٤ی هەتاوی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران لەسەر بنەما تەشكیلاتی كۆمەڵەی ژ ــ ك دادەمەزرێت و پاش پێنج مانگ لە دامەزرانی، حیزبی دێموكرات یەكەمین كۆماری كوردی لە شاری مەهاباد لە ٢ی رێبەندانی ١٣٢٤ دادەمەزرێنێت.
باس كردن لە دەسكەوتەكانی كۆماری كوردستان بۆ كورد بەگشتی و بۆ رۆژهەڵاتی كوردستان بە تایبەتی گەلێك زیاتر لەوە هەڵدەگرێت كە لە وتارێكی كورتدا ئاماژەی پێ بكرێت، بەڵام لەم پێوەندییەدا هەر ئەوەندە بەسە بڵێین كە كۆماری كوردستان كێشەی كوردی لە قاڵبێكی نەریتی و عەشیرەتی هێنایەدەر و خستییە ناو ڕۆژەڤی باسە سیاسییەكانی زلهێزانی دونیای ئەودەم و لە راستیدا هەر لە كۆماری كوردستانەوەش بوو كە جیهانی رۆژئاوا و رۆژهەڵات لەگەڵ خەباتی نەتەوەی كورد بەگشتی ئاشنا بوون. كۆماری كوردستان لە مەهاباد ئەگەرچی پاش ١١ مانگ جوانەمەرگ كرا بەڵام پێشەوای نەمری كۆمار بە هەڵوێستی لەخۆبردوانەی خۆی نیشانی دا كە خەباتی كورد هەموو كات بەدوای دەستەبەر بوونی مافەكانی لە رێگای ئاشتییانەوە بووە و هیچ كات كورد بە دوای توندوتیژی نواندن نەبووە، مەگەر بەسەریدا سەپا بێت. پاش كۆماری كوردستان خەباتی گەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان بە شێوەی نهێنی درێژەی كێشا و لە ساڵانی ٤٦ ــ ٤٧دا ئەم خەباتە نهێنیە بەشێوەی چەكداری دەركەوت و ورەیەكی نوێی بە خەباتگێڕان و ئازادیخوازان داوە. لەسەر و بەندی شۆڕشی گەلانی ئێران گەلی كورد و خەباتگێڕانی وەك باقی نەتەوەكانی ئێران بۆ رەزگاربوون لە دەستی زوڵم و زۆری رێژیمی حەمە رەزا شای پەهلەوی تێكەڵی شەپۆلی خۆپێشاندانەكان بوون و خوازیاری دەستەبەر بوونی مافە زەوت كراوەكانیان بوون، بەڵام بەداخەوە رێژیمی تازە بەدەسەڵات گەیشتوو هەر لە سەرەتاوە دژایەتیی لەگەڵ گەلی كورد دەست پێكرد و بە رشتنی خوێنی كوردان و دەركردنی فەرمانی جیهاد لەلایەن خومەینییەوە دژ بە نەتەوەی كورد ناوەڕۆكی خۆی بۆ هەمووان دەرخست. ئەگەر لەناو حكوومەتەكەی حەمە رەزا شادا كورد تەنیا بەهۆی كورد بوونییەوە دەچەوساوە، لەناو حكوومەتی ئاخووندەكانی كۆماری ئیسلامی تەوەری زۆرینەی سوننە مەزهەب بوونی كوردیشی پێوە زێدە كرا و گەلی كورد هەم بەهۆی ئەوەی كە خۆی بە نەتەوەیەكی جیاواز دەزانیی و خوازیاری مافەكانی بوو و هەم بەهۆی ئەوەی بەشێكی بەرچاوی كورد مەزهەبی جیا لە مەزهەبی فەرمی رێژیمی هەبوو، كەوتنە بەر زوڵم و زۆر و سەركوتی بێ بەزەیی‌یانە، بەشێوەیەك كە سەرەڕای ئەوەی كە كورد هەر لە سەرەتاوە نیازپاكیی خۆی سەلماند و بەناردنی وەفدی وتوێژكار لەگەڵ دەسەڵات هەوڵی چارەسەر كردنی كێشەكانی لەگەڵ دەسەڵاتی تازە پێگەیشتوودا دا، بەڵام وەك دوكتور قاسملووی شەهید دەفەرموێ كۆماری ئیسلامی هەر لەسەرەتاوە باوەڕی بە دەستەبەر كردنی مافی گەلی كورد نەبوو و ئیدعای ئۆمەتی واحیدەی ئیسلامی دەكرد.
لە كۆماری ئیسلامیدا كورد بەچەندین شێوە دەچەوسێتەوە كە بە كورتی ئاماژەیان پێدەكەین.
- لەباری سیاسیەوە: گەلی كورد لە پانتایی دەسەڵاتی كۆماری ئیسلامیدا خاوەن هیچ چەشنە مافێكی سیاسیی نیە بەهۆی ئەو دوو هۆكارە سەرەكییەی كە پێشتر ئاماژەمان پێ دان و تەنانەت ئەگەر رۆڵەكانی زۆریش لێهاتوو بن، هیچ پلە و پایەیەكی سیاسییان دەرحەق رەوا نابینن و ئەگەرچی لە رواڵەتدا بۆ شارەكانی كوردستان نوێنەر لە پارلمانی كۆماری ئیسلامیدا دیاری كراوە، بەڵام ئەم بەڕواڵەت نوێنەرانەش لە قۆناغی یەكەمدا لە چەندین پاڵوێنە و دەزگای فیلتێرینگی وەك وەزارەتی ئیتلاعات و شۆرای نیگەهبان دەبێ رەت بن و كاتێك كەلە روانگەی ئەم رێكخراوانە گرفتكی نەبوو ئەو دەم ئیزنی دەدرێتێ كە وەك تاكێك خۆی نێونووسی بكات، بەڵام تەنانەت ئەگەر بێت و ئەو كەسانەی دەچن بۆ ناو پارلمان كەسانێكی نیشتمانپەروەریش بن بەهۆی ئەوەی كەلە ئێراندا پێكهاتەی دەسەڵاتی سەرتر لە یاسا بەرفراوانە و هەر یاسایەك كە دەردەچێت راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەشێ لە لایەن رێبەری رێژیمەوە پەسند بكرێت، هەربۆیە ئەم نوێنەرانە توانایی پەسند كردنی هیچ چەشنە یاسایەكیان بە قازانجی گەلانی ئێران و یەك لەوان گەلی كورد نیە، چونكە لە روانگەی دەسەڵاتدارانی رێژیم پەسند كردن و بەڕێوەبردنی هەر یاسایەك كە لەودا سانتڕالیزم سست بكات، ئەوە وڵات بەرەو پارچەپارچە بوون دەبات. هەر لە دەلاقەی ئەم شێوازە بینینەوەیە كە تەنانەت دوو مادەی سەرەكی یاسای بنەڕەتیی كۆماری ئیسلامی كە لە سەرەتای هاتنەسەركاری ئەو رێژیمە هۆنراونەتەوە واتا مادەی ١٥ و ١٩ی یاسای بنەڕەتی كە لەودا بە راشكاوی باسی مافی نەتەوەكانی ناو ئێران بۆ خوێندن و نووسین بە زمانی زگماكی و پەرەپێدانی داب و نەریت و كەلتووری خۆیان دەكات هەتا ئێستا بە هۆی ئەو روانگە ئەمنیەتییەوە پشت گوێ خراون و هیچكام لەو ١١ دەوڵەتەی كە هەتا ئێستا لەنێو كۆماری ئیسلامی هاتوونەتە سەركار ئیزنی بە كردنەوە كردنی تەنانەت ئەو بڕگە ساكارانەیان نەبووە. هەر لەسەر ئەو باوەڕەشە كە دەبینین كە تەنانەت لە دەوڵەتی تازەی ئێران كە خۆی جیاواز لە باقی دەوڵەتەكانی پێش خۆی دەزانێت و كەسانێك لەناوخۆی ئێران و كوردستان بە هیواوە دەیانڕوانییە دروشمەكانی ئەو دەوڵەتە، دیتمان كە نە تەنیا لە كابینەی بەڵكوو لە ئاستی خوارتریش هیچ كوردیك وەك بەرپرس تەنانەت بە شێوەیەكی رواڵەتیش دەستنیشان نەكرا و ئەو هێڵە سوورانەی كە رێبەری و هزری زاڵ بەسەر ئەم دەسەڵاتە كێشاویانە نەیانتوانی لێی لابدەن.
- مافە ئابوورییەكان: ئەگەر چاوخشاندنێك بەسەر ئامار و داتاكانی تەنانەت دەرچوو لەلایەن بەرپرسانی رێژیمیشدا بكەین دەبینین كە بۆ وێنە لە باری پێشكەوتوویی پارێزگا كوردنشینەكانی ئێران بەپێی پێوەری ئاماری تاكسۆنۆمی بەم شێوەیە بوونە. ئیلام لە پلەی ١٩هەم، كرمانشا لە پلەی ٢٢هەم، ئازەربایجانی رۆژئاوا (پارێزگای ئورمیە) لە پلەی ٢٤ و پارێزگای كوردستان لە پلەی ٢٦دا جێیان گرتووە، جێگای ئاماژەیە كە ئەم پۆلێنبەندییە بۆ ساڵی ٨٧ بووە كە ئابووریی ئێران لەچاو ئەمڕۆكە ئاستی باشتر بووە و ئەمڕۆكە بەدڵنیایی‌یەوە بارودۆخەكە خەراپتر بووە. یان بەپێی هەڵسانگاندنێكی تر بۆ رێژەی بێكاری لە پارێزگاكانی ئێران، ناوچە كوردستانییەكان بۆ ساڵانی ٨٩ و ٩٠ بە دوای یەك بەم شێوە بوونە. ئازەربایجانی رۆژئاوا (پارێزگای ئورمیە) ١٢.٤ ــ ١٣ . ئیلام ١٥.٧ ــ ١٥.٨. كوردستان ١٤ ــ ١٥.١. كرمانشان ١٤.٥ ــ ١٥.٧. ئەوە لە حاڵیك دایە كەلە پارێزگایەكی وەك یەزد كە زۆربەی بیابانی و لە ئاستی كانزا و سروشتییەوە زۆر هەژارتر لە ناوچەی كوردستانە ئەو رێژەیە ٦ ــ ٥,٩ لە ساڵەكانی ٨٩ و ٩٠ بووە. هەڵبەتە بۆ هەموو لایەك ئاشكرایە كە ئەم ئامار و داتایانە زۆر لەمە زیاترن و بارودۆخی كوردستان زۆر خەراپتر لەوانەیە كە رێژیم ئیدعای دەكات بەڵگەی حاشا هەڵنەگریش بۆ زۆری بێكاری لە كوردستان بوونی بە هەزاران بێكار و كۆڵبەرە لە سەر سنوورەكانی رۆژهەڵات وباشووری كوردستان كە لە رووی ناچاریەوە بۆ پەیدا كردنی پاروە نانێك خەریكی كاری تاقەت پڕوكێنن و پڕمەترسی كرێكۆڵ(کۆڵبەر)ین و ڕۆژ نیە كە چەند كەسێك لەلایەن هێزەكانی رێژیمی ئێرانەوە بە بیانووی قاچاقچێتی نەكەونە بەر گوللـە و نەكوژرێن، ئەم ڕەوشە بەڵگەیەكی حاشا هەڵنەگرە لەو زوڵمە ئابووریەی كە كۆماری ئیسلامی لەهەمبەر خەڵكی كوردستانی پەیڕەو دەكات. هەروەها بوونی بە هەزاران دەرچووی زانستگایی بێكار كە پاش رەنج و ماندوویەتێكی زۆرەوە توانیویانە لە بوارە جۆراوجۆرەكانی زانستی بڕوانامەی بەرز وەرگرن، بەڵام بەهۆی فەرق و جیاوازی خستنی رێژیم لە نێوان كورد و غەیری كورد بۆ دامەزراندن بێكار ماونەتەوە و یان مەجبوورن وڵات بەجێ بێڵن یان لە رووی ناچاریەوە دەبێ خەریكی كارگەلێكی زۆر جیاواز بن لەگەڵ توانا زانستێكانیانەوە، ئەم بوارەش بەڵگەیەكیترە لەو پێشێل كردنەی مافی كوردان، لەبەرامبەر ئەوەدا ئەبینین كە لە زۆربەی ئۆرگانە دەوڵەتێكاندا خەڵكانی تر كە كورد نین و لەناوچەكانی ترەوە هێنراون ئەركدار كراون، سەرەڕای ئەوە نەدانی حەقدەست بەهەزاران كرێكار و لە كار دەركردنی ئەم توێژە هەژارە لە دەگمەن كارگە و كارخانەكانی هەڵكەوتوو لە كوردستان و گۆڕینی جێگای ئەوان لەگەڵ كرێكاری شارە تورك و فارسنشینەكان یەكێكیتر لە بێ عەداڵەتی و مافخوراویەکانە كە دەرحەق خەڵكی كوردستانە لە ئارادایە.
- مافە كەلتوورێكان: رێژیمی كۆماری ئیسلامی هەمووكات حاشای لەوە كردوە كە كورد وەك نەتەوەیەك پێناسە بكات و هەر لەم ڕوانگەشەوە هیچكات دان بەمافە كەلتوورێكانی گەلی كورد وەك باقی مافەكانی تری دانانێت. هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا بە پێی مادەی ١٥ و ١٩ی یاسای كۆماری ئیسلامی هەموو گەلانی ناو جوگرافیای ئێران مافی خوێندن و نووسین بە زمانی زگماكی خۆیان هەیە و دەتوانن پەرە بە كەلتووری خۆیان بدەن بەڵام هەتا ئێستا كۆماری ئیسلامی هیچ هەوڵێكی لەم بارەوە نەداوە و تەنانەت بەرگری لە زۆر رێكخراوە و NGOی سەربەخۆ كردوە كە تەنیا لە بواری كەلتووری و گەشە پێدان بە زمانی كوردی چالاكی دەكەن، سەرەڕای ئەوە چاپ و بڵاوكردنەوەی كتێب و گۆڤاری كوردی زۆر بەدەگمەن لە ژێر تیخی تیژی سانسۆری رێژیم بەڕێوە دەچێت، مناڵانی كوردستان بێ‌بەشن لە فێربوونی زمانی زگماكی و بەرنامەی تەلەفزیۆنی بە زمانی خۆیان و بەدەیان سیاسەت لە لایەن وەزارەتی پەروەردە و بارهێنان بوونی هەیە كە خەریكی ئاسیمیلە كردنی مناڵانی كورد لەناو كەلتوور و فەرهەنگ و زمانی فارسی دانە.مامۆستایانی قوتابخانەكان بۆیان نیە هیچ زانیارێك لە سەر زمان و ئەدەبی كوردی بە قوتابیان بدەن و هەتا ئێستا هەموو ساڵێ بە چەندین ڕاگەیاندراو لە لایەن بەرپرسانی رێژیم دەرچووە كە ئەگەر بێت و مامۆستایان لە سەر پۆلەكانی قوتابخانە بە كوردی بپەیڤن یا باسی كورد بكەن دەكەونە بەر سزا و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكرێت. سەرەڕای ئەوە ئەو دەگمەن روناكبیر و چالاكە كەلتووریانەش كە خۆبەخشانە خەریكی زیندوو ڕاگرتنی كەلتوور و داب و نەریتی كوردین ساڵانە لەگەڵ تەنگ و چەڵەمەی یەكجار زۆر بەرەوڕوو دەبنەوە و بەگشتی پێشێلكردنی مافە كەلتووریەكانی گەلی كورد یەكێك لە سیاسەتە هەر بەرچاوەكانی رێژیمە دژ بە نەتەوەی كورد لە كوردستانی ئێران.
- بواری ئایینی و كۆمەڵایەتی: هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا لە ژێر دەسەڵاتی رێژیمی كۆماری ئیسلامیدا خەڵكی كوردستان سەرەڕای باری نەتەوایەتی لەباری ئایینیشەوە بە تۆخی كەوتوونەتە بەر زوڵم و پێشیل كردنی مافەكانیان.بە پێی ئەوەی كە بەشێكی بەرچاوی گەلی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان لەباری ئایین و مەزهەبییەوە سوننەن و مەزهەبیان لەگەڵ مەزهەبی فەرمی وڵات واتا شیعە جیاوازە بۆیە لە گەڵ هەڵاواردن و بێ حورمەتی بەرچاو بەرەوڕوون. بەشێوەیەك كە ساڵ نیە بێ حوڕمەتێكی گەورە بە پیرۆزێكانی خەڵكی سووننە مەزهەب لە لایەن بەرپرسانی رێژیم نەكرێت هەروەها لەزۆربەی بۆنە ئایینیەكان دەبێ خەڵكی سوننە مەزهەب و مامۆستا ئایینیەكان لەگەڵ رێژیم هاودەنگ بن ئەگینا دەكەونە بەر لێپرسینەوە و زیندان و ئەشكەنجە بۆ وێنە كاتی دەست پێكردنی مانگی ڕەمەزان دەبێ بە ئیزنی رێژیم بێت یان كاتی ڕاگەیاندنی جێژنە ئایینیەكان دەبێ ئەو رۆژە بێت كە رێژیم بە فەرمی ڕایدەگەیەنێت ئەگینا مامۆستایان بە توندی كاردانەوەیان لەگەڵدا دەكرێت، هەروەها هیچ مامۆستایەكی ئایینی بۆی نیە كە ڕەخنە لە دەسەڵات بگرێ و كەم نین ئەم توێژە لە مامۆستایانی ئایینی كە تەنیا بەهۆی ڕاست بێژی و داكۆكی كردن لە مافی خەڵكی هەژاری كوردستان لەگەڵ زیندان و تەنانەت كوژرانیش بەرەو ڕوو بوونەتەوە، ئەشكەنجە و ئازاری مامۆستا ئەیوب گەنجی لە سنە، تێرۆر كردنی مامۆستا ملا موحەممەدی ڕەبیعی پێشنوێژی ئەهلی سوننەتی كرمانشا و تێرۆری مامۆستا ناسر سوبحانی لە پاوە نموونەگەلێكن لەو جینایاتانەی كە رێژیم دەرحەق خەڵكی كوردستان بەناوی ئەوەی كە سونی مەزهەبن بەڕێوەی دەبات.
سەرەڕای ئەوە رێژیم لە هەموو سیاسەتێك بۆ بەرەپێدانی مەزهەبی شیعە لەناو ئەهلی سوننەت كەڵك وەردەگرێت لەبەرامبەردا تەنانەت لەناوچە سوننی مەزهەبەكانی كوردستانیش سونە مەزهەبەكان زۆر بە دژواری دەتوانن قوتابخانەی ئایینی و حوجرە دابمەزرێنن چ بگا بەوەی كە بیان هەوێت لە ناوچە شێعەكاندا پەرە بە مەزهەبەكەی خۆیان بدەن. هەڵبەتە پێشێل كردنی مافەكانی خەڵكی كوردستان تەنیا بۆ كوردانی سوننە مەزهەب نییە بەڵكوو بە ئاشكرا ئەبینین كە لەناوچە شیعە مەزهەبەكانی كوردستانیش وەك ئیلام و كرمانشان خەڵكی كورد لە گەڵ زۆر گرفتاری و پێشێل كردنی مافەكانیان بەرەوڕوونە. سەرەڕای ئەوە پەیڕەوانی ئایینی یارسانیس لە كوردستان هەردەم لەگەل بێحورمەتی و توندوتیژی بەرەوڕوونە و ساڵ نیە كە بە دەیان نەفەریان ڕاپێچی زیندان نەكرێت یان لەگەڵ ئیعدام بەرەوڕوو نەبن.
-لە باری كۆمەڵایەتێەوە‌ش لاوان و تازەلاوانی كوردستان لەهەر چەشنە پێداویستیەكی تێپەڕ كردنی كاتی بێكاری یان بەرنامەی پێویستی سەردەمی لاوێتی بۆ لاوان بۆ وێنە دامەزراندنی پارك و سەیرانگا و ناوەندی وەرزشی بێ بەرینە و زۆر جار نەبوونی وەها ئیمكاناتێك بەلارێدا چوونی ئەم توێژەی لێكەوتۆتەوە، بەڵام لەبەرامبەر ئەوەدا رێژیم لە كوردستان تا بۆی دەكرێت پەرەی بە بڵاوكردنەوەی ماددە هۆشبەرەكان داوە و بە داخەوە بە هەزاران لاو و تازەلاوی كچ و كوڕی كورد گیرۆدەی ئەم بەڵا مالوێرانكەرە بوونە و ئەگەر لەناوچەكانی تری ئێران رێژیم قاچاخچێكانی ماددە هۆشبەرەكان بە تاوانباری بڵاوكردنەوە دەزانێت بەڵام لە كوردستان بە شاهیدی هەموو خەڵك و گیرۆدەبووانی ئەم مەوادە دەزگای ئیتلاعات و سپای پاسداران گەورە ترین بڵاوكەرەوەی ئەم بەڵایەن لەناو خەلكی كوردستاندا و خەریكن سیاسەتی چەپەڵی ژێنۆسایدی سپی بەڕێوە دەبەن، رێژیم و دەست و پێوەندەكانی نەتەنیا پەرە بەم مەوادە دەدەن بەڵكوو ڕێگری لە كردنەوەی هەرچەشنە كەمپ و ناوەندێكی وەلانانی ئەم مەوادە دەكەن و هەروەها جیا لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە چەند ساڵی دوایی دا باشووری كوردستانیشیان كردۆتە‌ئامانج و لەڕێگای دەست و پێوەندەكانی خۆیان لەم دوو بەشەی كوردستان لە هەوڵی بڵاو كردنەوەی ئەم بەڵایە لە باشووریشن.
سەرەڕای ئەمە هێنانی ئافرەتانی لەش فرۆش و پەرە پێدان بە نەخۆشی HIV واتا ئێدز یەكێكیتر لەو سیاسەتانەی كە ڕێژیم بۆ خەڵكی كوردستان گرتوویەتە بەر، بەگشتی ڕێژیم لە كوردستان لە هەرچەشنە سیاسەتێكی دژی گەلی بۆ تواندنەوەی كورد و نەهێشتنی كەڵك وەردەگرێت و نە تەنیا مافی خەڵكی كوردستانی بۆ گرینگ نیە بەڵكوو تەنانەت گیانی خەڵكی كوردیشی لە لایەوە بەهایەكی نیە.
لە كۆتاییدا دەبێ بڵین كە سەرەڕای بوونی هەموو چەشنە گیرو گرفتێك، خەڵكی كوردستان بە پشت بەستن بە شۆڕشگێڕی ڕۆڵەكانیان هەردەم بۆ دەستەبەر بوونی مافەكانیان خەبات دەكەن و هەروەك بە درێژایی مێژوو دوژمنانی نەیانتوانیوە لەناوی بەرن بە دڵنیاییەوە لەم قۆناغەشدا ناتوانن و سەركەوتن هەر بۆ گەلی كوردە.
ناوەرۆکی ئەم بابەتە را و تێبینی نووسەرە و ماڵپەڕی کوردستان میدیا لێی بەرپرسیار نیە
